Wahid Ben Ali - Aseel Saleh
2030 FIFA Dünya Kupası için stadyum inşasına kamu kaynaklarının harcanmasına öncelik verilmesi, sağlık sektörü, eğitim ve istihdam alanlarının durumunun ciddi şekilde kötüleştiği bir dönemde, ülke çapında protestoları tetikledi.
Hafta sonu boyunca Fas’ın 11 şehrinde gösteriler düzenlendi; binlerce kişi hükümetin yolsuzluk ve harcama politikalarını protesto etti. Hükümet, sağlık hizmetleri, eğitim ve istihdam gibi temel kamu hizmetleri yerine uluslararası spor etkinliklerine öncelik verdiği için sert şekilde eleştiriliyor.
Bu protestoları öncekilerden ayıran nedir?
Son birkaç ay içinde Mağrip ülkesinde reform talebiyle artış gösteren hükümet karşıtı protestolara rağmen, mevcut gösteriler farklı yaşlardan ve geniş bir sosyal ve siyasi yelpazeyi temsil eden grupların katılımıyla dikkat çekiyor.
Öğrencilerin sesleri, sendikacılar ve ailelerin sesleriyle birleşerek bütüncül bir protesto sahnesi oluşturdu ve birleştirici bir ruhu yansıttı. Bu da, günlük sosyal adaletle ilgili sorunların yalnızca belirli bir gruba özgü olmadığını, aksine toplum genelinde paylaşılan bir talep olduğunu doğruluyor. Öte yandan, kendilerine “Gen Z 212” adını veren genç ve “lidersiz” organizatörlerin, ülke genelindeki protestoları sosyal medya ağları üzerinden organize ettikleri düşünülüyor.
Gen Z 212 kimdir?
Gözlemciler, yapısı net olarak tanımlanmamış Gen Z 212 hareketine bağlı protestocuların dijital dünyaya ve sosyal medya ağlarına yakından bağlı genç aktivistler olduğunu ve çevrimiçi aktivizmlerini nihayetinde sokak gösterilerine dönüştürmeye karar verdiklerini belirtiyor. Mevcut medya raporlarına göre Gen Z 212, Fas genelinde son birkaç gün içinde gerçekleşen hükümet karşıtı protestolarla eş zamanlı olarak ortaya çıkan yeni bir gençlik hareketidir.
İlk bilgilere göre Gen Z 212 üyeleri herhangi bir siyasi partiye ya da ideolojiye bağlı değiller ve hareketleri, Discord, Instagram ve Tiktok gibi sosyal medya platformlarında yer alan sanal çevrimiçi tartışma odalarında şekillendi. Bu arada “Gen Z” kısaltmasının, 1990’ların sonu ile 2000’lerin başında doğmuş ve düşüncelerini ifade etmek için büyük ölçüde dijital dünyaya güvenen Z Kuşağı’nı ifade ettiği düşünülüyor.
Yerel haber sitesi Aldar, Gen Z 212’yi, sosyal adalet taleplerini ulusal sabit değerlerin ötesine taşımayan; ancak Kral VI. Muhammed liderliğindeki kraliyet kurumuna saygı göstermeyi ve Fas’ın toprak bütünlüğünü korumayı açıkça taahhüt eden bir hareket olarak tanımlamıştır.
Bu da harekete rejim nezdinde özel bir meşruiyet kazandırmış olabilir ve onu, genellikle ülkenin siyasi ve kurumsal normlarıyla çatışan gençlerin geçmişteki görüş açıklama girişimlerinden ayırmış olabilir. Yine de, hafta sonu boyunca Faslı yetkililer yaklaşık 200 protestocuyu gözaltına aldı.
Hafta sonu protestolarını tetikleyen neydi?
Analistler, mevcut ayaklanmanın, yıllardır ülkedeki eşitsizliği daha da derinleştiren ve Faslı yurttaşların hükümetin reform vaatlerine olan güvenini zayıflatan politikalara karşı daha önceki seferberliklerin bir tür devamı gibi göründüğünü belirtiyor.
Faslılar, yaşam koşullarının sürekli kötüleşmesi, yüksek fiyatlar, kamu eğitimi krizi ve daha iyi bir geleceğe dair umutlarını tıkayan genel bir sosyal adalet gerilemesi hissi nedeniyle yıllardır öfkelerini dile getiriyorlar.
2030 FIFA Dünya Kupası stadyumlarının inşası, protestoların önemli bir tetikleyicisi
Son on yıldır temel kamu hizmetlerinin yetersizliği ve kalitesizliği süreklilik arz eden bir sorun olsa da, son dönemde işsizlik oranlarında ve fiyatlarda gözle görülür bir artış yaşanırken, hükümetin 2030 FIFA Dünya Kupası için stadyum inşasına ayırdığı yüksek harcamalar, bardağı taşıran son damla oldu.
Hükümet, 2030’daki etkinliğe ve bu yılın ilerleyen aylarında düzenlenecek Afrika Uluslar Kupası’na ev sahipliği yapmak üzere en az üç yeni stadyum inşa ederken, birkaç stadyumu da yeniliyor veya genişletiyor.
“Stadyumlar burada, ama hastaneler nerede?” diyor protestocular
Öfkelerini dile getiren protestocular, gösteriler sırasında şu sloganı attılar: “Stadyumlar burada, ama hastaneler nerede?” Bu slogan, Kuzey Afrika ülkesindeki kamu sağlık sisteminin istikrarsız durumunu yansıtıyor; son aylarda daha da şiddetlenen uzun süreli bir krizi ifade ediyor. Bu kriz; sağlık çalışanı yetersizliği, hastane altyapısının zayıflığı ve özellikle güneydeki ve uzak bölgelerdeki acil durumlara geç müdahale edilmesi gibi unsurlarla kendini gösterdi.
Fas sağlık sektörü 2025 yılı boyunca, kötü altyapı, insan kaynağı eksikliği ve sınırlı finansmandan kaynaklanan ve yurttaşların anayasal sağlık ve yaşam hakkını tehdit eden giderek tırmanan bir krizle karşı karşıya kaldı. Sağlık bütçesinin 2021’de 19,7 milyar dirhemden 2025’te 32,6 milyar dirheme çıkarılarak %65 oranında artırılmasına rağmen, hükümetin sağlık sektörüne yaptığı harcamalar bölgesel standartlarla karşılaştırıldığında düşük kalmaya devam ediyor. Fas kişi başına yılda yaklaşık 885 dirhem harcarken, Tunus’ta bu rakam kişi başına 2.900 dirhem civarındadır. Bu finansman açığı, temel ilaçlar ve tıbbi malzemelerde tekrarlayan eksikliklere yol açmış; bu durum özellikle en savunmasız hastaların çektiği acıları daha da artırmıştır.
Fas ayrıca, kamu sektöründe 36 milyondan fazla kişiye hizmet veren 15.000’den az doktorla ciddi bir doktor ve hemşire eksikliği sorunu yaşıyor. Bu, her 10.000 kişiye yalnızca 4 doktor düştüğü anlamına geliyor ve bu oran, uluslararası önerilen seviyelerin oldukça altında. Yakın zamanda yapılan bir araştırmaya göre yurttaşların %95’i sağlık hizmetleri için uzun bekleme süreleriyle karşı karşıya kalırken, %85’i tıbbi personel eksikliğinden şikayetçi. Yine %85’i, yüksek maliyetlerin gerekli ilaçlara veya bakıma erişimi engellediğini belirtmiştir. Ayrıca, tıbbi görüntüleme veya test ihtiyacı olan hastalar, hastanelerdeki teşhis ekipmanlarının yetersiz veya çalışmaz durumda olması nedeniyle genellikle yüksek ücretli özel laboratuvarlara yönlendirilmektedir.
Bu yapısal kriz, yurttaşların sağlık hizmetlerinde iyileştirme ve temel bakıma erişim talepleriyle Agadir dahil birçok şehirde “Sağlık hizmetlerinin ihmaline son” sloganıyla protesto düzenlemelerine yol açtı. Agadir’de, Hassan II Hastanesi’nde sezaryen ameliyatları sırasında birkaç kadının hayatını kaybetmesinin ardından, yurttaşlar ve sivil toplum üyeleri hastane önünde protesto düzenleyerek hızlı soruşturmalar yapılmasını ve kliniklerde, acil servislerde ve tıbbi ekipmanlarda somut iyileştirmeler gerçekleştirilmesini talep etti.
Ülke genelindeki göstericiler ayrıca eğitim ve istihdamın iyileştirilmesi gibi daha geniş kapsamlı ekonomik ve sosyal taleplerde de bulundular.
Eğitim ve istihdam sloganları sokaklarda yankı buluyor
İşsizlik —özellikle eğitimli gençler arasında— hafta sonu protestolarının temel motivasyon kaynaklarından biriydi. Yeni yayımlanan veriler, ulusal ekonominin üniversite ve yükseköğretim mezunlarını istihdam edemediğini gösterdi. Planlama Yüksek Komisyonu’na (HCP) göre, ulusal işsizlik oranı 2024’te yaklaşık %13,3’e yükselerek bir önceki yıla kıyasla hafif bir artış gösterdi.
Bu rakamlar, 15–24 yaş arası gençlerde daha da endişe verici bir hâl alıyor; bu yaş grubundaki işsizlik oranı yaklaşık %36,7 ile rekor seviyelere ulaşıyor; yani bu yaş aralığındaki gençlerin üçte birinden fazlası doğrudan işsiz. Ancak sivil toplum aktivistleri, bu rakamların bile yanıltıcı olduğunu savunuyor. Fas İnsan Hakları Derneği’nin yıllık raporuna göre, gençler “acil sığınak” olarak tanımlanan ve insana yakışır iş ile sosyal korumanın temel unsurlarından yoksun olan kayıt dışı sektöre yönelmek zorunda kalıyor.
Diploma sahiplerinin durumu, %19,6 civarındaki işsizlik oranıyla ülkenin ekonomik tablosunu daha da karmaşık hale getiren bir diğer sorun olarak öne çıkıyor ve eğitim sistemi çıktıları ile işgücü piyasası ihtiyaçları arasında derin bir yapısal uçurumu doğruluyor.
Bir yanda gençlerin yıllarca süren eğitimleri ve yoğun çabaları, diğer yanda ise mesleki beklentilerin eksikliği arasındaki bu çelişki, karanlık bir geleceğe dair toplumsal bir hayal kırıklığı yaratmış durumda.
Bu nedenle protestocuların temel talepleri yalnızca kamu sektöründe iş olanakları yaratmakla sınırlı değil; diğer üretken sektörlerde katma değerli istihdam yaratacak gerçekçi ve sürdürülebilir plan ve programlar geliştirilmesini de içeriyor.
Protestocular ayrıca, iş fırsatlarının ve servetin adil dağılımının önündeki en büyük engellerden biri olan yolsuzlukla mücadele çağrısı yaptı; hesap verebilirlik ve kapsamlı mali şeffaflık mekanizmalarının uygulanmasını talep etti.
Yükseköğretim ve bilimsel araştırmaya ilişkin 59.24 sayılı yasa tasarısı öğrencileri ve sendikaları öfkelendirdi
2025 yılı Eylül ayı sonunda Fas parlamentosuna sunulan yükseköğretim ve bilimsel araştırmaya ilişkin 59.24 sayılı yasa tasarısı, öğrenciler ve eğitim sendikalarının öfkesini daha da artırdı. Birçok kuruluş, tasarıyı Fas üniversitelerinin kazanımlarında bir gerileme ve üniversitelerin bağımsızlığına yönelik bir tehdit olarak değerlendirdi.
Tasarı, profesörler ve öğrenciler gibi kilit paydaşların gerçek katılımı olmadan, tek taraflı şekilde hazırlandığı ve onlarla herhangi bir istişare sürecine açılmadığı için yoğun şekilde eleştirildi. Sendikalar ve öğrenci örgütleri, yasama sürecinin demokratik niteliğine ilişkin şikâyetlerini dile getirdi.
Özellikle tasarının 71., 72. ve 73. maddeleri, öğrenci toplulukları tarafından yaygın biçimde reddedildi. Bu maddeler, üniversite kurumları içinde örgütlenme hakkını kısıtlayarak öğrencilerin ifade özgürlüğünü ve siyasi aidiyetini zayıflatmaktadır. Ayrıca, eğitim örgütleri bu maddelerin kamu üniversitelerinin özelleştirilmesinin önünü açtığını ve bunun, Faslı gençlerin daha geniş toplumsal kesimlerden üniversiteye erişimini engelleyeceğini savunuyor.
Protestoların talepleri, herkes için ücretsiz ve nitelikli kamu eğitiminin güvence altına alınmasını, modern işgücü piyasasının ihtiyaçlarına uygun kapsamlı müfredat reformları yapılmasını, sınıfların aşırı kalabalık olmasının önlenmesini ve kırsal ile uzak bölgelerde yurtlar ve okul ulaşımı dahil temel altyapının sağlanmasını hedefliyor.
Fas, dışlanma ve eşitsizliğe karşı ayaklanıyor
Fas sokaklarında görülen ve muhtemelen sürecek olan kitlesel protestolar bir boşluktan doğmadı. Bu gösteriler, gençler arasında rekor seviyelere ulaşan işsizlik oranlarına ve sağlık ile eğitim gibi temel sosyal hizmetlerin bozulmasına yol açan tarihsel politikaların bir sonucu olarak ortaya çıktı. Dünya Kupası ve eğlence altyapısı için yapılan aşırı harcamalar, devletin önceliklerini net biçimde ortaya koymakta; halkına ve onların geçim kaynaklarına yatırım yapmadaki yetersizliğini gözler önüne sermektedir.
Kaynak: https://peoplesdispatch.org/2025/09/30/moroccans-take-to-the-streets-in-largest-protests-in-years/
