Reid Standish
Çin, ABD’nin Maden Diplomasisinin Ardından Orta Asya’daki Etkisini Güçlendirmeye Çalışıyor
Özet
- Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, bu ayın başlarında Washington’da yapılan bölge liderleri zirvesinde ABD’nin bölgedeki etkisini artırma girişimlerinin ardından Orta Asya’da bağları güçlendirmek için bir tura çıktı.
- Çin, ticareti ve bağlantıyı artırmayı hedefleyen 6 milyar dolarlık Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu gibi büyük projeleri yürütüyor.
- Kırgız ve Çinli işçiler arasında çıkan kavga sonrası Kırgızistan’da Çin karşıtı duygular arttı ve bu durum, ülkedeki yabancı işgücü ile ilgili yerel endişeleri öne çıkardı.
Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, bu ayın başlarında Washington’da düzenlenen üst düzey bir zirvede ABD’nin diplomatik hamlelerinin ardından Pekin’in bölgenin en büyük ticaret ortağı olarak konumunu pekiştirmek için Orta Asya’ya yaptığı üç ülkeli turun bir parçası olarak Kırgızistan’daydı.
ABD Başkanı Donald Trump, Kasım ayının başında Orta Asya’daki beş ülkenin liderini Beyaz Saray’da ağırlayarak bölgenin bol miktarda bulunan ve stratejik öneme sahip kritik maden kaynaklarından yararlanmaya odaklanan bir zirve gerçekleştirdi.
Trump yönetiminin bölgeyle bağları derinleştirme hamlesi, gündemde olmasa da Çin’in Orta Asya’da artan ekonomik ve siyasi nüfuzunu gündeme getiriyordu.
Toplantı sırasında Washington, milyarlarca dolarlık potansiyel anlaşmalara imza attı. Bunlar arasında Kazakistan’ın, ABD şirketi Cove Kaz Capital ile 1,1 milyar dolarlık tungsten (ağır taş) madeni anlaşması yapması da vardı. Şirketin CEO’su Pini Althaus, daha sonra yaptığı açıklamada, Çinli şirketlerin stratejik maden yatağını geliştirmelerini önlemek için Trump ve ABD Ticaret Bakanı Howard Lutnick’in, anlaşmanın müzakere edilmesine yardımcı olduklarını söyledi.
Wang’ın Kırgızistan ziyareti üç yıl içindeki ilk ziyareti ve Orta Asya turu 22 Kasım’a kadar devam ederek Tacikistan ve Özbekistan’daki duraklarını da kapsadı.
19 Kasım’da Bişkek’e inen Wang Yi, Kırgızistan Cumhurbaşkanlığı Ofisi’nden yapılan açıklamaya göre Çin lideri Şi Cinping’i öven ve ülkesinin Pekin ile ilişkilerinin şu anda tarihi bir seviyede olduğunu söyleyen Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadyr Caparov ile görüştü.
Pekin’den ayrılmadan önce, Çin Dışişleri Bakanlığı, Wang’ın ziyaretinin ülkenin bölgede zaten sağlam olan bağlarını daha da derinleştirmeye odaklanacağını ve Haziran ayında Kazakistan’da yapılan Çin-Orta Asya zirvesinde imzalanan milyarlarca dolarlık anlaşmalara ivme kazandırmayı amaçladığını açıkladı.
Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mao Ning, 17 Kasım’da Pekin’de gazetecilere verdiği demeçte; “[Bu ziyaret], siyasi karşılıklı güveni ve geleneksel dostluğu güçlendirecek, yüksek kaliteli Kuşak ve Yol işbirliğini derinleştirecek ve Çin-Orta Asya topluluğunun inşasına daha fazla olumlu katkı sağlayacaktır” dedi.
Çin’in Hayata Geçirmek İstediği Anlaşmalar
Çin-Orta Asya zirvesinde ele alınan Çin liderliğindeki önemli projelerden biri, uzun zamandır beklenen milyarlarca dolarlık Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryoluydu.
Bu devasa proje, Çin ile Avrupa arasındaki teslimat sürelerini bir haftaya kadar kısaltarak Doğu-Batı ticaretini artırmayı ve Kırgızistan ile Özbekistan’a kara ticaret yollarına daha iyi erişim sağlamayı amaçlıyor.
Demiryolunun inşası Temmuz 2024’te başladı ve Kırgız Ulaştırma ve Haberleşme Bakanı Absattar Sırgabayev, 12 Kasım’da yaptığı açıklamada 450 kilometre uzunluğundaki demiryolunun beş yıl içinde tamamlanacağını söyledi.
Girişimin maliyetinin 6 milyar dolara kadar çıkacağı tahmin ediliyor, ancak her bir ülkenin yapacağı katkının miktarının tam olarak ne kadar olduğu açıklanmadı. Sırgabayev, kamuya yaptığı açıklamalarda bir miktar dağılımı sunmadı; sadece “Kırgızistan finansman yükümlülüklerini zaten yerine getirdi ve hem Özbekistan hem de Çin kendi paylarını finanse ediyor” demekle yetindi.
Demiryolunun ötesinde, Eylül ayında Çin’de düzenlenen Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) zirvesinin oturum aralarında başka anlaşmalara da varıldı.
Zirvede, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, petrol ve gaz projeleri, petrokimya, ulaşım koridorları, lojistik merkezleri ve dijital teknolojileri içeren yaklaşık 15 milyar dolar değerinde 70’ten fazla yeni ticari anlaşma imzaladı. Astana ayrıca Çinli şirketlerle petrol ve gaz projelerine yönelik 1,5 milyar dolar değerinde ek yatırım anlaşmaları imzaladı.
Zirvenin ardından Özbekistan, Çin ile uranyum da dâhil olmak üzere madencilik alanında 5 milyar dolar değerinde olduğu söylenen 13 yeni anlaşma imzaladığını duyurdu.
Çinli şirketler Tacikistan’ın madencilik sektöründe de baskın bir rol oynuyor ve Tacik hükümeti, Çin’in küresel madencilik endüstrisindeki artan konumunu, Çinli firmaların bu denli büyük projeleri üstlenmeye istekli olan tek yabancı ülke şirketleri olduğunu iddia ederek savunuyor.
Tacikistan’daki Çin tarafından işletilen büyük madenlere yönelik 2024 tarihli RFE/RL araştırması, söz konusu alanların hava ve su kirliliğine neden olduklarını ve Tacik yetkililerin, Orta Asya’nın en yoksul ülkesinde çok ihtiyaç duyulan Çin yatırımlarını kaçırma korkusuyla çevre düzenlemelerini uygulamaktan kaçındıklarını ortaya koydu.
Beş Orta Asya ülkesi; bakır, altın ve nadir toprak elementleri bakımından büyük rezervlere sahip ve bütün dünyada üretilen uranyum miktarının yaklaşık yarısı bu ülkelerde üretilmektedir. Bu minerallere erişim sağlama çabası, Washington ile Pekin arasındaki rekabette büyüyen bir fay hattını temsil ediyor.
Hem Çin hem de Rusya, Orta Asya’nın kritik mineraller sektöründe büyük roller oynuyor.
Rüzgâr türbinlerinden akıllı telefonlara, savaş uçağı motorlarına kadar her şeyde kullanılan 17 elementten oluşan nadir toprak elementleri söz konusu olduğunda, Çin küresel nadir toprak madenciliğinin yüzde 70’inden fazlasını, bunların ayrıştırılması ve işlenmesinin yüzde 90’ını ve mıknatıs üretiminin yüzde 93’ünü kontrol ediyor.
Çinli İşçileri İlgilendiren Olay
Çin yatırımları ve altyapı projeleriyle ilgili görüşmelerin yanı sıra, Japarov’un ofisi tarafından yayımlanan bilgi notunda Wang’ın, Kırgızistan’da faaliyet gösteren Çinli şirketlerin temsilcilerinin yerel yasalara kesinlikle uymaları ve ev sahibi ülkenin geleneklerine saygı göstermeleri yönünde talimatlandırıldığını söylediği aktarıldı.
Bu açıklama, 15 Kasım’da Kırgızistan’ın kuzeyindeki bir köyde yol anlaşmazlığı sonrası onlarca Kırgız ve Çinli inşaat işçisinin karıştığı kavgaya göndermede bulunuyor gibi görünüyor.
Polis 16 kişiyi gözaltına aldı ve aralarında Çinli işçilerin de bulunduğu 44 kişiyi daha sorgulamak üzere çağırdı. Olayda bir Kırgız işçinin hastaneye kaldırılması Orta Asya ülkesinin sosyal medyasında öfkeye yol açtı.
Bu çatışma, Çin’e yönelik ticaret, kredi ve yabancı yatırım konusunda en bağımlı Orta Asya ülkeleri arasında yer alan 7 milyonluk ülkedeki Çin karşıtı duyguları da besliyor.
Çinli şirketlerin yerel işçi kullanmak yerine kendi işçilerini getirmesi, geçmişteki protestolarda da alevlenen bir tartışma konusuydu.
Wang ile de görüşen Kırgız Dışişleri Bakanı Ceenbek Kulubayev, yaşanan kavganın ardından Çinli işçilerin ülkeye akın ettiği ve yerel halkın işlerini ellerinden aldığı yönündeki iddiaları reddetti.
Kırgızistan’ın önde gelen avukatlarından Nurbek Toktakunov, RFE/RL’nin Kırgız Servisi’ne yaptığı açıklamada, “Çin hakkında, ne tür iş birliklerimiz olduğu, hangi projelerin yürütüldüğü hakkında çok az bilgi var” dedi.
“Bilgi eksik olduğunda ve insanlar konu ile ilgili konuştukları zaman susturulduklarında, işte o zaman yabancı düşmanlığı gelişir. Bununla mücadele etmenin tek yolu şeffaflıktır.”
Reid Standish, Prag merkezli RFE/RL’nin Çin Küresel İlişkiler muhabiri ve China In Eurasia bülteninin yazarıdır. Doğu Avrupa ve Orta Asya’daki Çin dış politikasına odaklanmaktadır ve Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi ile Pekin’in Sincan’daki toplama kampları hakkında kapsamlı haberler yapmıştır.
