Tinashe Mushakavanhu
Ignatius Mabasa’nın The Mad adlı eserini inceliyoruz
Afrika edebiyatı söz konusu olduğunda, çeviri çoğunlukla Avrupa dillerinden Afrika dillerine yapılan aktarımlar anlamına gelmiştir. Afrika dillerinden İngilizceye yapılan çeviriler ise uzun süredir ertelenmiş bir ihtiyaç olarak beklemekteydi.
Şimdi ise, hikâyelerin diller arası hareketinde bir değişim yaşanıyor gibi görünüyor. İlk olarak Afrika dillerinde yazılıp yayımlanan eserler, giderek daha fazla sayıda, daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaşmak amacıyla İngilizceye çevriliyor.
Afrika edebiyatı ve yayıncılığı alanında çalışan bir akademisyen olarak, Georgia Üniversitesi Yayınları tarafından başlatılan African Language Literatures in Translation (Çeviri Afrika Dilleri Edebiyatları) adlı yeni kitap serisinin hayata geçmesinden dolayı umutluyum. Bu serinin editörlüğünü, ABD merkezli edebiyat akademisyenleri Christopher Ouma ve Alexander Fyfe üstleniyor.
The Mad, serinin açılış kitaplarından biridir. Zimbabweli yazar Ignatius Mabasa’nın çok sevilen romanı Mapenzi’nin çevirisidir. The Mad, Carnelian Heart Publishing ve amaBooks tarafından Birleşik Krallık ve Zimbabve’de ortak yayımlanmaktadır.
Mapenzi, Shona dilinde yazılmıştır. Ancak bu iddialı seri, Kiswahili ve Sesotho dâhil olmak üzere başka dillerden de önemli Afrika eserlerinin çevirisini yapmayı hedeflemektedir.
Bu durum, Afrika edebiyatının zeminini değiştirmeye yardımcı olmaktadır. İngilizce okurların, Afrika romanlarını ilk hayal edildikleri biçimiyle; Afrika dillerinin ritimleri, deyimleri ve duyarlılıkları içinde deneyimlemelerini sağlar. Aynı zamanda dünya edebiyatı içinde Afrika dillerinin silinmesine karşı koymaya da katkıda bulunur.
Mapenzi
Mabasa’nın ilk romanı Mapenzi, 1999 yılında yayımlandığında, Shona edebiyatında dönüm noktası niteliğinde bir metin olarak kabul edildi. Shona, Zimbabve’de yaygın olarak konuşulan bir Bantu dilidir.
Mapenzi, hayal kırıklığına uğramış genç bir savaş gazisinin, Zimbabve’deki bağımsızlık vaatlerinin sahte olduğunu sansürsüzce gözlemlemesini anlatır. Bu karakter, toplumsal değerlerin çöküşüne ve umut ile umutsuzluk arasında sıkışıp kalmış bir toplumun deliliğine tanıklık eder.
Romanın cesur üslubu ve dizginlenemeyen mizahı, Zimbabve’nin edebi provokatörü Dambudzo Marechera ile karşılaştırılmıştır. Ayrıca, hem Shona hem de İngilizce düzyazının büyük ustası Charles Mungoshi’nin üslupsal yenilikleriyle de benzerlik taşır.
Mapenzi, kısa sürede övgüler aldı ve milenyumun eşiğinde yetişkinliğe adım atan bir kuşak için okul kitabı olarak kabul gördü. O zamandan beri Mabasa, Afrika’nın yerli edebiyatının tanıtımında merkezi bir figür hâline geldi.
Bu alandaki bağlılığını ve katkısını, Güney Afrika’daki Rhodes Üniversitesi’nde Shona dilinde doktora tezi yazıp sunan ilk akademisyen olarak göstermiştir. Mabasa aynı zamanda bağımsız bir çevirmen olarak da çalışmaktadır. En son, Zimbabweli romancı Tsitsi Dangarembga’nın Nervous Conditions adlı eserinin Shona diline çevrilmesine katkı sunmuştur.
Onun kariyeri, Shona gibi dillerin küçük değil; karmaşık düşünce ve sanatsal yenilik için canlı ve güçlü mecralar olduğunu bizlere hatırlatmaktadır.
Şimdi, yirmi yılı aşkın bir sürenin ardından Mapenzi, ilk kez İngilizce olarak okunabilir.
The Mad
The Mad, J. Tsitsi Mutiti tarafından çevrilmiştir. Ne yazık ki, kitapta çevirmeni tanıtan herhangi bir bilgiye yer verilmemiştir. Hatta yüzeysel bir internet araması bile neredeyse hiçbir sonuca ulaşmamaktadır.
Dil, kültür ve coğrafya sınırlarını aşan bu tür eserlerde, çevirmen yalnızca metnin dilinden sorumlu değildir; aynı zamanda metnin tonunu, bağlamını ve erişilebilirliğini şekillendirmede de çok önemli bir rol oynar. Bir çevirmen notu, bu süreçte karşılaşılan zorluklara ve alınan kararlara dair içgörü sunabilirdi. Bunun yerine, hem çevirmen hem de çeviri süreci görünmez kalmaktadır.
Bu takdir eksikliği, böyle bir eserin başka bir dilde hayata geçirilmesi için gereken emek ve yorumlama becerisini göz ardı etmektedir. Umulan, gelecek baskılarda bu eksikliğin giderilmesidir. Bu durumun göz ardı edilmesi, çevirinin teşvik etmeyi amaçladığı kültürlerarası anlayışı zayıflatma riski taşır.
Mapenzi’yi çevirmek kolay bir iş değildir: Mabasa’nın düzyazısı şiirsellik, hiciv ve dil oyunlarıyla doludur. Ritmi, Shona deyimlerine derinden kök salmıştır. Romanın yenilikçi yapısı, karakterlerin, soyut kavramların, mekânların ve şarkı sözlerinin adlarını taşıyan bölümler içerir; bu da Shona edebiyatında biçim ve üslup sınırlarını zorlamaktadır.
Mutiti, çevirisinde bu zorluğun üstesinden olağanüstü bir beceriyle gelir; Mabasa’nın lirizmini ve ritmini, metnin dokusunu yumuşatmadan korur. Ortaya çıkan çeviri, hem anlam hem de ruh açısından orijinale özen gösteren, canlı bir metindir.
Bununla birlikte, özellikle diyaloglarda zaman zaman kelimesi kelimesine düz çevirilere rastlanmaktadır. Bu anlar, İngilizce’de kasıtlı bir üslup tercihi olmaktan çok, Shona dilinden doğrudan aktarımlar gibi hissettirmektedir. Sonuç olarak, çeviri zaman zaman kendi sesini oluşturmakta zorlanmaktadır.
Dekolonizasyon olarak çeviri
Bununla birlikte, The Mad’in yayımlanması, Afrika edebiyatında çevirinin yalnızca erişilebilirliği artırmaya yönelik bir araç olmadığını gözler önüne sermektedir. Aynı zamanda çeviri, kanonu, dolaşımını ve okur kitlesini yeniden şekillendiren eleştirel, yorumlayıcı ve arşivsel bir uygulamadır. The Mad, Afrika edebiyatının küresel görünürlüğüne ve entelektüel canlılığına katkı sunmaktadır.
On yıllar boyunca, Afrika edebiyatının küresel imajı büyük ölçüde, sömürge dillerinde yazmayı seçen ya da buna zorlanan yazarlar tarafından şekillendirilmiştir.
Kısa süre önce hayatını kaybeden Kenyalı yazar ve akademisyen Ngũgĩ wa Thiong’o, Afrika dillerinde yazmanın en tanınmış savunucularından biriydi. O, dekolonizasyon mücadelesinin, dil üzerindeki mücadeleden ayrı düşünülemeyeceğinde ısrar ediyordu. Ancak, kendisinin de sık sık itiraf ettiği gibi, Afrika dillerinde yazılan eserler yayıncılık ve çeviri alanlarında marjinal kalmaya devam etti.
Bu gibi bir seri, işte bu durumu değiştirmeye yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Yakında yayımlanacak diğer eserler arasında Zanzibarlı yazar Ali Hilal Ali’nin Mmeza Fupa (Meg Arenbeg tarafından The Swallowers of Bones olarak çevrildiği), Kenyalı romancı ve sosyolog Katama Mkangi’nin Walenisi (They Are Us adıyla Richard Prins tarafından çevrildiği), Lesotho’lu yazar ve öğretmen Ntšeliseng ’Masechele Khaketla’nın Left Behind (Makafane Tšepang Ntlamelle tarafından çevrildiği) ve Halfani Sudy’nin Kirusi Kipya (New Virus adıyla Jay Boss Rubin tarafından çevrildiği) kitapları yer almaktadır.
Bu bağlamda, The Mad, Shona dilinde yazılmış bir klasiğin İngilizce versiyonundan çok daha fazlasıdır. Afrika edebiyatının ne olduğu ve nereden doğduğu üzerine yeniden düşünmeye davet eden bir çağrının parçasıdır. Mabasa’nın romanı, Mutiti’nin esnek çevirisiyle, yerli hayal gücünün ne kadar büyük bir canlılık barındırdığını ve çevirinin, yerel dilin dokusunu silmeden yeni kapılar açabileceğini göstermektedir.
The Mad ile birlikte, yeni ve yaşamsal bir dönem başlıyor.
- Tinashe Mushakavanhu, Yardımcı Doçent, Harvard Üniversitesi
