Gilles E. Gignac
Bilim, Çoğumuzun Aslında Bu Yaşta Zirveye Ulaştığını Söylüyor
Gençliğiniz gitgide geride kalırken, yaşlanmaktan korkmaya başlayabilirsiniz.
Ancak, meslektaşımla birlikte Intelligence dergisinde yakın zamanda yayımladığımız araştırma, heyecan duymak için çok güçlü bir neden olduğunu ortaya koyuyor: çoğumuz için genel psikolojik işlevsellik aslında 55 ile 60 yaşları arasında zirveye ulaşıyor.
Bu bilgiyi bilmek, bu yaş aralığındaki kişilerin neden karmaşık problem çözme ve iş hayatında liderlik açısından en iyi durumda olabileceğini de açıklıyor.
Farklı Zirve Türleri
İnsanların fiziksel zirvelerine yirmili yaşların ortasından otuzlu yaşların başına kadar olan dönemde ulaştığını gösteren çok sayıda araştırma vardır.
Ayrıca, insanların ham zihinsel yeteneklerinin — yani akıl yürütme, hatırlama ve bilgiyi hızlı bir şekilde işleme kapasitelerinin — genellikle yirmili yaşların ortasından itibaren azalmaya başladığını gösteren geniş bir araştırma literatürü de bulunmaktadır.
Bu model gerçek dünyada da kendini gösterir. Sporcular genellikle kariyer zirvelerine 30 yaşından önce ulaşır. Matematikçiler en önemli katkılarını çoğu zaman otuzlu yaşların ortasında yaparlar. Satranç şampiyonları ise 40 yaşından sonra nadiren en iyi performanslarını sergiler.
Ancak, ham işlem gücünün ötesine baktığımızda, farklı bir tablo ortaya çıkar.
Muhakeme Yeteneğinden Duygusal İstikrara
Çalışmamızda, muhakeme yeteneğinin ötesine geçen, doğru biçimde ölçülebilen, geçici durumlardan ziyade kalıcı özellikleri temsil eden, yaşla ilişkili seyirleri iyi belgelenmiş ve gerçek dünya performansını öngördüğü bilinen yerleşik psikolojik özelliklere odaklandık.
Bu kriterleri karşılayan 16 psikolojik boyut belirledik.
Bunlar arasında muhakeme, bellek kapasitesi, işlem hızı, bilgi ve duygusal zekâ gibi temel bilişsel yetenekler yer alıyordu. Ayrıca, dışadönüklük, duygusal istikrar, vicdanlılık, deneyime açıklık ve uyumluluk gibi, “beş büyük” olarak bilinen kişilik özellikleri de dahildi.
Belirlediğimiz 16 boyutu inceleyen mevcut büyük ölçekli çalışmaları derledik. Bu çalışmaları ortak bir ölçeğe standartlaştırarak, doğrudan karşılaştırmalar yapabildik ve her bir özelliğin yaşam süreci boyunca nasıl geliştiğini haritalandırabildik.
Yaşamın İlerleyen Dönemlerinde Zirveye Ulaşma
Ölçtüğümüz özelliklerin birçoğu, yaşamın çok daha ilerleyen dönemlerinde zirveye ulaşmaktadır. Örneğin, vicdanlılık yaklaşık 65 yaşında zirve yaptı. Duygusal istikrar ise yaklaşık 75 yaşında zirveye ulaştı.
Daha az tartışılan boyutlar — örneğin ahlaki muhakeme — da ileri yetişkinlik döneminde zirveye ulaşıyor gibi görünmektedir. Ayrıca, irrasyonel ya da daha az doğru kararlar almamıza yol açabilen zihinsel kestirmeler olan bilişsel önyargılara direnme kapasitesi, 70’li hatta 80’li yaşlara kadar gelişmeye devam edebilir.
Tüm bu 16 boyutun yaşa bağlı seyirlerini kuramsal ve ampirik temelli ağırlıklı bir endeks hâlinde birleştirdiğimizde, çarpıcı bir örüntü ortaya çıktı.
Genel zihinsel işlevsellik, 55 ile 60 yaşları arasında zirve yaptıktan sonra yaklaşık 65 yaşında azalmaya başlıyor. Bu azalma 75 yaşından sonra daha belirgin hâle geliyor; bu da ileri yaşlardaki işlevsellik kaybının bir kez başladığında hızlanabileceğini gösteriyor.
Yaşa Dayalı Varsayımlardan Kurtulmak
Bulgularımız, iş dünyası, siyaset ve kamusal yaşamdaki en zorlu liderlik rollerinin neden çoğunlukla ellili ve altmışlı yaşların başındaki kişiler tarafından üstlenildiğini açıklamaya yardımcı olabilir. Yaşla birlikte bazı yetenekler azalsa da, diğer önemli özelliklerdeki gelişmeler bu kaybı dengelemektedir. Bu güçlü yönler bir araya geldiğinde, daha iyi yargılama ve daha ölçülü karar verme becerilerini destekler — ki bunlar, üst düzey pozisyonlar için kritik niteliklerdir.
Bulgularımıza rağmen, yaşlı çalışanlar işlerini kaybettikten sonra iş gücüne yeniden katılmada daha büyük zorluklarla karşılaşmaktadır. Bir dereceye kadar, yapısal faktörler işe alım kararlarını şekillendirebilir. Örneğin, işverenler, 60 yaşında emekliliğin muhtemel olduğu durumlarda, ellili yaşların ortasındaki birini işe almayı kısa vadeli bir yatırım olarak görebilir.
Bazı durumlarda ise, bazı pozisyonlarda zorunlu emeklilik yaşı vardır. Örneğin, Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü, uluslararası havayolu pilotları için küresel emeklilik yaşını 65 olarak belirlemiştir. Birçok ülke, hava trafik kontrolörlerinin 56 ile 60 yaşları arasında emekli olmasını şart koşmaktadır. Bu işler yüksek düzeyde hafıza ve dikkat gerektirdiğinden, bu tür yaş sınırları çoğu zaman haklı görülmektedir.
Ancak insanların deneyimleri farklılık göstermektedir.
Araştırmalar, bazı yetişkinlerin muhakeme hızı ve hafızasında düşüş yaşarken, bazılarının bu yeteneklerini ileri yaşlara kadar gayet iyi bir şekilde koruduğunu ortaya koymuştur.
Dolayısıyla, yaş tek başına genel bilişsel işlevselliği belirlemez. Bu nedenle, değerlendirme ve ölçümler yaşa dayalı varsayımlardan ziyade bireylerin gerçek yetenekleri ve özelliklerine odaklanmalıdır.
Bir Geri Sayım Değil, Bir Zirve
Tüm bu bulgular birlikte ele alındığında, orta yaşta birçok insanın işine değerli güçlü yönler kattığını kabul eden, yaşa daha duyarlı işe alım ve elde tutma uygulamalarına duyulan ihtiyacı vurgulamaktadır.
Charles Darwin, Türlerin Kökeni kitabını 50 yaşında yayımladı. Ludwig van Beethoven, 53 yaşında ve tamamen sağırken Dokuzuncu Senfoni’sinin prömiyerini yaptı. Daha yakın zamanlarda ise Lisa Su, bugün 55 yaşında, bilgisayar şirketi Advanced Micro Devices’ı sektörün en dramatik teknik dönüşümlerinden birine başarıyla taşıdı.
Tarih, toplumun sıklıkla “zirve yaş” olarak tanımladığı dönemi çoktan geride bırakmışken en büyük atılımlarını gerçekleştiren insanlarla doludur. Belki de artık orta yaşa bir geri sayım olarak değil, bir zirve olarak bakmaya başlamanın zamanı gelmiştir.
* Gilles E. Gignac. Batı Avustralya Üniversitesi Psikoloji Bölümü Doçenti
