Kritik Bakış
Enver Paşa’nın küçük biraderi Kâmil Bey ile vâki olan mülâkatımızda, mumâileyhin dahi paşanın hayat ve mematından haberdar olmadığını yazmıştık.” Dün Kâzım Karabekir Paşa’yı getiren vapurda bulunan ve Enver Paşa’nın silah arkadaşı olan iki genç, paşanın Türkistan’da Bolşeviklerle vuku bulan bir muharebede şehit olduğunu beyan ve tasdik etmişlerdir ve bu iki gencin verdikleri merakâver malumat ve tafsilat kısm-ı mahsusumuzda mündereçtir.
ENVER PAŞA’NIN ŞEHADETİ SURET-İ KATİYEDE TAHAKKUK ETTİ
Enver Paşa’nın Türkistan’daki Mücahedesi
Türkistan’da Enver Paşa’nın şehadeti esnasında yanında bulunan ve şehrimize gelen emirberinin verdiği meraklı tafsilat;
Enver Paşa merhumun Ruslar tarafından şehit edildiği hakkındaki rivayetler epeyi zamandan beri dönüp dolaşmakta ise de Rus menabiinden gelen bu haber teyid edilemiyor ve kimse bu mesele hakkında doğru bir fikir edinemiyordu.
Hatta evvelki gün bir muharririmizle görüşen Enver Paşa’nın biraderi Kâmil Bey, vaki olan beyanatında vak’a-i şehadetinden kat’i olarak haberdar değil iken yirmi dört saat sonra yani dün bir tesadüf bu tereddütlere nihayet vermiş ve hakikati meydana çıkarmıştır. Kâzım Karabekir Paşa hazretlerini istikbale giden muharririmiz vapurda Enver Paşa’nın Türkistan’daki bütün harekâtında yanında emirber olarak bulunan ve şehadetinden sonra elbiselerini hâmilen ve Enver Paşa’nın silah arkadaşlarından bulunan Mülâzım Muhiddin Bey’in Fergana Türklerinden Muhiddin Efendi namındaki askerle gemide bulunduğunu haber almış ve iki genç ile görüşerek Enver Paşa’nın mücahedâtı ve âkibeti hakkında izahat ve tafsilat almıştır. Bu izahata nazaran Enver Paşa’nın kat’iyen şehit olduğu anlaşılıyor. Devletimizin senelerce mukadderâtını maalesef fena bir şekilde idare eden merhum, vatana yaptığı zararların yanında iyilikler de etmiştir. Enver Paşa gerek harbin ilânında ve gerek Balkan ve Trablusgarb harplerinde ve sonraları ordunun tensikinde memlekete müfid olmuş cesur, mert, dindar ve namuslu bir asker idi. Bilhassa orduyu tensikte gösterdiği muvaffakiyetler büyüktür. Vatan ve milletimize karşı muhtî [hataya düşürücü] de olsa bugün büyük bir mefkûre uğrunda gurbet ellerinde kahramanca ölmüş bulunuyor. Allah rahmet eylesin.
Bu iki zatın muharririmize verdikleri izahat bervech-i zirdir:
Enver Paşa Maceraya Atılırken
Enver Paşa mütarekenin bidayetinde Kafkas hûvalisine geçtiği zaman en büyük emeli İslamlar arasında bir ittihat vücuda getirerek 400 milyon Müslümanın tahlisine ve tealisine çalışmak idi. Bu maksadını bir müddet Rusların muavenetiyle yapmak istedi ve vaat de aldı. Fakat sonraları Almanya’dan avdetinde Rusların kendisini aldattıklarını ve Müslümanlara karşı her türlü fenalıktan geri durmadıklarını görünce, Türkistan’a geçip Ruslara karşı cidâle karar verdi ve derhal işe başladı.
Türkistan’da İhtilal Nasıl Başladı?
Türkistan’a geçen Enver Paşa, ahali tarafından büyük bir teveccüh ve teşvik görmüştü. Bir taraftan orduyu tensik ederek asrî bir şekle sokuyor, diğer taraftan ahalinin hayatına, irfanına ve sıhhatine taallûk eden hususlarda her nev irşâdâttan hâlî kalmıyordu. Ahali onun bu hizmetlerini her gün nakden ve fiilen orduya yardım etmek suretiyle mukabele ediyorlardı. Zaman oluyordu ki 5 bin süvari Türkistanlı’nın birden orduya iltihak ettiği görülüyor. Halkın bu teveccüh ve takdiri beyhude değildi. Çünkü Ruslar Müslümanlara büyük istibdât yapıyorlar, Müslüman muhacirlerini aç bırakıyorlar, evlerini yağma ediyorlardı. Halk artık bizar olmuştu ve Enver Paşa’nın arkasında, nâil-i istiklâl olmak için cidâle atılmış ve seve seve ölmekten çekinmemişti.
İhtilal Teşkilatı ve Muharebeler
Enver Paşa Türkistanlıların Rus idaresine karşı yapmak istedikleri bu ihtilalin başına geçerken her şeyi hesap ettiği muhakkaktır. Bir kere buralarda fişenk yoktu. Paşa derhal Dinav’da bir fişenk fabrikası tesis ettirerek bu yoksulluğu kısmen izale etti. İhtilalin devamına, muvaffakiyetle bitmesine hiçbir mani yoktu. Harplerde muzafferiyet kazanılmasa dahi, ricat edilerek ileride muvaffak olmak ihtimali yüzde yüz idi. Binaenaleyh paşa derhal tertibat alarak harbe başladı ve her gün bütün noksanlara rağmen muvaffakıyât tevâli etmeye başladı. Az zaman içinde Türkistan’ın dokuz vilayetinden beşi işgal edilmişti. Ruslar mütemadiyen mağlup oluyorlardı. Fakat bir müddet sonra Sovyet hükûmeti işin ehemmiyetini anladı ve az zaman içinde Enver Paşa’nın karşısına 80 bin kişilik bir kuvvet gönderdiler.
Enver Paşa Nasıl Şehit Oldu
Rusların Türkleri mağlup etmelerine imkân yoktu. Fakat Enver Paşa’nın cephanesi tükenmişti. Nâçar Belevan’a kadar ricat edildi ve bu ricat esnasında Enver Paşa son derece muztar [çaresiz] kalmıştı. Zabit az olduğundan ordunun cenahlarını layıkıyla idare etmek kabil olamıyordu. O sıralarda düşman sağ cenahı yarmış ve açtığı gediğe mitralyöz yerleştirerek ateşe başlamıştı. Enver Paşa at üzerinde harekâtı idare ediyor ve bizzat kumanda ediyordu. Bu mitralyözlerden haberdar olamamıştı. Buhara’nın Balcıvan vilayetinin Abdere kışlağı etrafında yapılan bu muharebede Enver Paşa daha fazla sokulan bu mitralyözlerin ani bir ateşine maruz kaldı. 338 senesi kurban bayramının birinci günü alafranga saat sabah dokuz buçukta, mitralyöz ateşiyle vücudu delik deşik olduğu halde derhal şehit oldu. Düşman mağlup vaziyetteyken hatta bir taburları teslim olmuşken bittabi Türkistan kıtaatı bozuldu. Bunun üzerine ordu büsbütün ricat etti.
Enver Paşa’nın Cenazesi
Enver Paşa’nın cenazesi 24 saat sonra otuz bin kişilik bir cemm-i gâfirin omuzları üstünde ve gözyaşları arasında kaldırıldı ve Çeken nam mahalle defnedildi. Ahali şimdi burada bir türbe yapmıştır. 12 hafız başında her gün Kur’an-ı Kerim okur ve halk her gün fevc fevc merhumun mezarını ziyaret etmektedir. Enver Paşa yaptığı planlara nazaran merhum bu harpte şehit olmasa idi, Amuderya noktasındaki bu sarp arızide muntazaman ricat edecek ve Pamir yaylasında Kale-i Hum denilen dağın eteklerine sokulacak ve orada müsait bir fırsat zuhuruna intizaren bekleyecek ve er geç düşmanı mağlup edecekti!
Enver Paşa’nın Türkistan’daki Hayatı
Enver Paşa’ya bütün cidâli esnasında pek az Türkiyeli zabit refakat etmiştir. Bunlardan şehit düştüğü esnada yanında bulunan Mülâzım Nafî ve Halil Efendi isminde iki zabit de kurtulmuş olup yakında geleceklerdir. Enver Paşa Türkistan’ın bütün âdâtına ittibâ etmekte [uymakta] ve bilhassa bu noktaya çok dikkat etmekte idi. Merhum da maiyeti ile beraber uzun bir sakal koyvermiş idi ve yemeklerde ahali ile beraber avucuyla pilav yemekte tereddüt etmez idi. Halk kendisini son derece sayıyor ve büyük bir hiss-i takdir ile seviyordu.
Merhum şehit olduğu zaman siyah duman renginde avcı ceketi ve bağlı bir çizme giyiyordu. Başında kalpak vardı. Enver Paşa 11 ay süren bu cidâl esnasında son derece mütevazıâne bir hayat geçirmiş ve halkın azîm şükranlarına lâyık olacak pek çok hizmetler etmiştir. Şimdi bu havalide mücahede sürmektedir. Halkta müthiş bir intibâh [uyanış] vardır. Enver Paşa’nın ruhu her zaman onların önünde bir ışık olacak ve Türkler er geç burada da istiklâllerine nâil olacaklardır.
