Kritik Bakış
Osman Ulagay’ın 1974 yılında yayınladığı “Amerikan Basınında Türk Kurtuluş Savaşı” adlı kitapta, Rum asıllı gazeteci Demetre Vaka’nın Dr. Abdullah Cevdet ile yapmış olduğu ilginç bir röportaja yer verilmiştir. ASIA dergisinde “Bir Kemalist ile Konuşmalar” başlığıyla, Mart 1922’de yayımlanan bu röportaja geçmeden önce, Atatürk Devrimlerinin ideologlarından olan Dr. Abdullah Cevdet (Karlıdağ) hakkında biraz mâlûmat verelim.
Abdullah Cevdet, 9 Eylül 1869’da Arapkir’de doğmuştur (ö.1932). Mamuret’ül-aziz Askeri Rüştiyesi’ni bitiren Cevdet, İstanbul’a giderek Kuleli Askerî Tıbbiye İdadisi’ne yazılır. Daha sonra Mekteb-i Tıbbiye’ye girer. Okulda, tıp öğrencileri arasında çok yaygın olan biyolojik materyalizm felsefesini benimser. Abdullah Cevdet’in siyasi ve fikri hayatımızdaki önemi, Mekteb-i Tıbbiye öğrencisi iken, Ohrili İbrahim Etem (Temo)’nun öncülüğünde, Konyalı Hikmet Emin, Diyarbakırlı İshak Sukuti ve Kafkasyalı Mehmet Reşit ile birlikte, 1890 yılında “İttihad-ı Osmani Cemiyeti”ni kurmasıyla başlar. Bu Cemiyet birkaç sene sonra “İttihat ve Terakki” ye dönüşecektir.
Abdullah Cevdet, 1894 yılında göz hekimi olarak mezun olduktan bir süre sonra geçici bir görevle Diyarbakır’a tayin olur. Burada görevli olduğu sırada, Ziya Bey (Gökalp)’in intihar girişiminde ilk müdahaleyi yapar ve onu kurtarır. Akabinde, gelişen dostlukları sayesinde onun İttihad-ı Osmani Cemiyeti’ne girmesini sağlar. Diyarbakır’dan İstanbul’a dönüşünde, “erbab-ı faside ashabından” olduğu gerekçesiyle tutuklanır ve 1895‘te Trablusgarp’a sürülür. Cevdet buradan Avrupa’ya kaçar. 1 Eylül 1904’ten itibaren Cenevre’de “İctihâd” dergisini çıkarmaya başlar. Bu derginin çizgisi, batı kültürü ve laik toplum lehine, monarşizm aleyhinedir. İsviçre’den sınır dışı edildikten sonra Kahire’ye yerleşir. 1908’de Kahire’de Reinhardt Dozy’nin “Essai sur l’Histoire de l’Islamisme” adlı iki ciltlik eserini “Tarih-i İslamiye” başlığı ile çevirip yayımlar. İslam’ı ve İslam peygamberini çok ağır biçimde eleştiren bu kitap, Osmanlı kamuoyunda büyük infiale yol açar ve toplatılır, basımı ve yayımı yasaklanır.
Abdullah Cevdet 1910’da İstanbul’a döner. Kendi matbaası İçtihâd Evi’ni kurar. Onun çıkardığı İctihâd dergisi, “Garplılaşma” (batılılaşma) ideolojisinin merkezi haline gelir. Bu dergide, Osmanlı toplumunun gerek yapısal problemlerinin gerekse bu problemlere bağlı siyasî meselelerinin çözümü için topyekün Batılılaşma dışında bir çarenin bulunmadığı, temel meselenin “Asyaî kafaların Garplılaştırılması” olduğu işlenir, bu değişim gerçekleştirilmeden yapılacak ıslahat veya değişikliğin bir sonuç getirmeyeceği savunulur. İçtihâd çevresinde toplanan Garpçılar, Batılılaşma hareketi önünde engel olarak gördükleri din kurumuna ve geleneksel değerlere karşı büyük bir mücadele başlatırlar. Geleneksel değerlerin, ister dinden kaynaklansın isterse kaynaklanmasın, sosyal gelişmenin önünde büyük bir engel teşkil ettiğini, dinden bağımsız bir ahlâk anlayışının mümkün olduğunu savunurlar.
İçtihâd çevresinde buluşan Dr. Abdullah Cevdet (Karlıdağ), Ziya Gökalp, Celâl Nuri (İleri) ve Kılıçzâde Hakkı Bey’ler, pozitivist dünya görüşü ve Batılılaşma ideali konusunda Mustafa Kemal’in zihnini oluşturan Meşrutiyet dönemi aydınlarındandır. Nitekim Ercüment Kuran, Tarık Zafer Tunaya Türkiye’nin Siyasî Hayatında Batılılaşma Hareketleri ve Bernard Lewis The Emergence of Modern Turkey adlı kitaplarında, Atatürk’ün radikal davranışının Dr. Abdullah Cevdet’in düşüncesine bağlanabileceğine işaret etmiştir (Bkz.Ercümend Kuran, Atatürkçülük Üzerine Denemeler, Ankara, 1981, s.21)
Abdullah Cevdet, 16 Kânun-ı sani 1329 (29 Ocak 1914) da, İçtihâd Dergisi’nin 89’uncu sayısında yayımladığı “Şime- i Muhabbet” makalesinde: Bir ikinci medeniyet yoktur; medeniyet Avrupa Medeniyetidir. Bunu gülüyle dikeniyle isticnâs (taklit) etmeye mecburuz” demiştir. Bu fikri tamamen benimseyen M.Kemal, 1 Kasım 1925 günü Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin İkinci Dönem Üçüncü Toplanma yılını açarken şunları söylemiştir: “Millet, muasır medeniyetin alelumûm (bütün) milletlere temin eylediği hayat ve vesaiti (vasıtaları), esasta ve eşkâlde (şekilde) aynen ve tamamen tahakkuk ettirmek karar-ı katisini vermiştir.”
Abdullah Cevdet, bu çizgisi dolayısıyla, 15 Eylül 1925 tarihli İçtihâd Dergisi’nde M.Kemal’in peygamberliğini ilan etmiştir. “Bu günün peygamberi Mustafa Kemal’dir. Millete zincirler imal, cehennemler inşa, zebaniler tasavvur edenlerden değildir. Onda bir nefes vardır ki, hem uzaklara gidiyor, hem de uzakları gösteriyor. Mustafa Kemal’siz biz, Semerkant, Taşkent hanlığı derekesine düşecektik. Hükümet-i dinîyenin bize gösterebileceği yolun sonu bu idi. Bu medenî ve asrî peygamber, peygamberî bir akılla geliyor. Onu gönderen sema değildir…”(Abdullah Cevdet, “Daima Daha İleri, Daima Daha Yüksek”, İçtihad, S.188).
Abdullah Cevdet’e mal edilen ancak Şükrü Hanioğlu’nun Kılıçzâde Hakkı Bey’e ait olduğunu söylediği, İçtihâd Dergisi’nde yayınlanan “Pek Uyanık Bir Uyku” adlı iki makalede, 10 yıl sonra Cumhuriyet devrimleri olarak hayata geçirilecek bir Batılılaşma programı henüz 1913 yılında ilan edilmişti. Bu makalede özetle; Padişahın bir tek zevcesi olacak, cariye istifrâş etmeye hakkı olmayacak, Yunanlıların millî serpuşu olan fes kâmilen defedilip, yeni bir serpuş-ı millî kabul olunacak, kadınlar diledikleri tarzda giyinecekler, vatanın en büyük velinimeti sayılarak kendilerine hürmet gösterilecek, kadınlar ve genç kızlar erkekten kaçmayacaklar ve görücülük âdetine nihayet verilecek, birer tembellik yuvası olan bütün tekkeler ve zaviyeler ilga olunarak varidât ve tahsisâtları kesilip, maârif bütçesine ilga edilecek, bütün medreseler ilga edilecek yerlerine Batı tarzında mektepler açılacak, sarık sarmak ve cübbe giymek yalnız ulemâ-yı kirama tahsis edilecek, dini bilgilerden haberi olmayanlar bu kisvelere bürünemeyecekler, görüşlerine yer verilmiştir. (Bu makale, İçtihad Dergisi’nin Şubat 1328 (Mart 1913) tarihli 55’inci sayısıyla, Mart 1329 (Nisan 1913) tarihli 57’inci sayısında yayımlanmıştır. Metinin tamamı, Şükrü Hanioğlu’nun Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi” adlı eserinde Latin harfleriyle verilmiştir. s.375-383). Şükrü Hanioğlu, Abdullah Cevdet ve arkadaşları tarafından sık sık işlenen temalardan Latin harflerinin kabulü ve kanunlarda asrî değişiklik gibi hususlar ilave edildiğinde, Cumhuriyetin ilk yıllarındaki devrimlerin bir taslağı ile karşılaşırız demektedir (Hanioğlu, Şükrü, age.s. 383).
Nitekim, Abdullah Cevdet ve arkadaşlarının fikirleri Cumhuriyet rejiminin kurucuları tarafından bir yol haritası kabul edilmiş, bu fikirler “Atatürk Devrimleri” adı altında 1924 yılından itibaren hayata geçirilmiştir. 3 Mart 1924’te Hilâfet kaldırılmış, 3 Mart 1924’de yürürlüğe giren “Tevhîd-i Tedrisat Kanunu” ile bütün ilmi müesseseler Maarif Vekâleti’nde toplanmış ve medreseler kapatılmıştır. 30 Kasım 1925 tarihinde “Tekke ve Zâviyeler ile Türbelerin Seddine ve Türbedârlar ile Bazı Ünvanların Men ve İlgasına Dair Kanun”, ardından Türkiye’de fes giyilmesini yasaklayan 25 Kasım 1925 tarihli “Şapka İktisâsı Hakkındaki Kanun” çıkarılmış, 17 Şubat 1926’da TBMM’de İsviçre Medeni Kanunu’ndan aktarılmış olan “Türk Medeni Kanunu”nu kabul edilmiş, 1928 Kasım’ında “Harf İnkılâbı” yapılarak Arap harfleri yerine Latin alfabesine geçilmiştir. Öte yandan kadınlara, 1930 Şubatında belediye seçimlerinde oy kullanma, 1934 Nisanında ise milletvekili seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır. Yine, saat ve takvim (1925) ile ölçü birimlerinde de (1931) batılı ülkelerin kullandıkları standartlara geçilerek bir başka devrim yapılmıştır.
Abdullah Cevdet, İçtihâd dergisinin 24’üncü çıkış yılı münasebetiyle yazdığı makalede, “Bu gün emellerimizin pek çoğunun gerçekleşmesinden dolayı mutluyuz. Meşrutiyet inkılâbı, Cumhuriyet inkılâbı, toplumsal inkılâplar birbirini takip etti…”(Abdullah Cevdet, ‘İçtihâd’ın 24. Sene-i Devriyesi’, İçtihâd,1928 S.259) açıklaması ile devrimlerin fikri sahibi olduklarını ilan ediyordu. Yine 1932 tarihli bir yazısında Abdullah Cevdet, “İçtihâd Dergisi” olarak bu devrimleri şu sözlerle sahipleniyordu. “İçtihâd asriliği istiyordu. İşte şapka giyildi, kadınların peçeleri kaldırıldı, Latin harfleri kabul olundu, dinin dünya işlerine müdahalesi kaldırıldı, Hilâfet, Meşihat ilga olundu” (Abdullah Cevdet, “İşimiz Bitmemiştir”, İçtihâd S.351).
Dr. Abdullah Cevdet, mütareke döneminde Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmi’liğinin başına getirildi. 20 Mayıs 1919’da kurulan İngiliz Muhipleri Cemiyeti’ne katıldı. Bu cemiyet İngiliz mandacılığını savunuyordu. Onun Alman düşmanlığı ve İngiliz hayranlığı, Osmanlı Devleti’nin ittifak arayışlarının tartışıldığı 1900’lü yılların başında yazdığı makalelere yansımıştı. Yazılarında,“Dünyada Almanların insaniyet nâmına bir millete muavenet ettikleri tarihte görülmemiştir. Almanlarda bir tabiat daha var ki, o da her milletin zaafından istifade etmek tarafdarı olmalarıdır.” diyor, “İngiltere devleti, dünyanın en medenî olan ve en namuskârâne idare edilen hükûmeti olduğundan eski dostluk ve ittihadı teklif edemiyorlar. İngiltere’nin dostluğunu kazanmak için en kısa tarik (yol) Abdülhamid’i yolun ortasından kaldırmaktır.” cümleleriyle, İngiliz hayranlığını daha o dönemlerde dile getiriyordu. (Bkz. Hanioğlu, Şükrü, age. s.229-235). Lozan antlaşmasının imzalanmasında sonra, Milli Mücadele’ye ihanet ettikleri iddiasıyla vatandaşlıktan çıkarılanların listesi olan“150’likler Listesi”nde İngiliz Muhipleri Cemiyeti’ne mensup olanlar da yer aldığı halde, Abdullah Cevdet bu listeye dahil edilmemiştir.
Abdullah Cevdet, Kürt Teali Cemiyeti’ne de girerek (Cemiyet 19 Şubat 1919’da resmen kurulmuş, 11 Ekim 1920 tarihinde Osmanlı Hükûmeti tarafından kapatılmıştır) bu Cemiyet görüşleri doğrultusunda yayın yapan “Jin” isimli dergide, Wilson prensipleri çerçevesinde Kürtlere muhtariyet verilmesi yönünde yazılar yazdı.
Cumhuriyetin ilanından sonra, İttihâd dergisi çevresinden fikir arkadaşları Kılıçzâde Hakkı Bey, Celâl Nuri (İleri) Bey ve Ziya (Gökalp) bey yeni dönemde mebus oldular. Ancak, Abdullah Cevdet hiçbir kamu hizmetinde yer almadı. Ama Cumhuriyet rejimine ideolojik katkı sağlamaya devam etti. 1928 yılında Atatürk’ün isteğiyle Fransız rahip Jean Meslier’in kaleme aldığı din eleştirisi kitabını çevirdi, bu kitap “Akl-ı Selim” adıyla Devlet Matbaası’nda basılıp, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları arasında yayımlandı.
Bu tanıtımdan sonra, Demetre Vaka’nın Dr. Abdullah Cevdet’in ile yapmış olduğu ilginç röportaja geçebiliriz.
Yazar, Dr. Cevdet’le nasıl tanıştığını anlattıktan sonra onunla yaptığı görüşmeyi aşağıdaki şekilde aktarır:
“Demek siz de Kemalist görüşü benimsiyorsunuz” diye hayretle sordu Dr. Cevdet Bey.
“Gerçek bir Yunanlı gibi düşünseydim Mustafa Kemal’in canı cehenneme derdim. Fakat ben konuya yalnızca bir Yunanlı gözüyle bakmıyorum. Konuya Türkler açısından baktığımızda Mustafa Kemal’in Türkiye için çok şey yaptığını söyleyebiliriz. Geliştirmiş olduğu hareket Avrupa’ya Türklerin henüz ölmediğini ispatlamıştır. Bütün sorun Mustafa Kemal’in bundan sonra ne yapacağıdır. Venizelos’un iktidardan düşürülmesiyle doğan fırsatı değerlendirerek ülkesi için şerefli bir barış sağlama yoluna mı gidecek yoksa kendisini dev aynasında görerek karşılanması imkânsız taleplerde mi bulunacak?” (1)
“Mustafa Kemal Enver’e benzemez Madam. Enver kendini beğenmiş bir şöhret sarhoşuydu. Mustafa Kemal ise her bakımdan aklı başında ve dengeli bir adamdır.”
“Siz Türklerin içinden gerçek anlamıyla aklı başında bir adam çıkabileceğine bir türlü inanamıyorum ben.”
“Mustafa Kemal ile tanışmanızı isterdim. Mutlaka Ankara’ya giderek onu tanımalısınız.
“Benim de amacım oydu zaten.”
“Ben de sizi onun için görmek ve konuşmak istemiştim. Anadolu’ya geçerek büyük komutanımızı görmenizi sağlamak için…Mustafa Kemal Çanakkale’de İngilizleri yenilgiye uğratan adamdır.”
“Cevdet Beyefendi, siz Türkler duygusallıktan kurtularak mantıklı düşünemez misiniz hiç?”
“Anlamıyorum Madam. Biz İngiltere’yi, güçlü İngiltere’yi yenilgiye uğratmadık mı Çanakkale’de?”
“Yenmesine yendiniz İngiltere’yi. Yendiniz ama İngiltere böyle istediği için yendiniz.”
“Ne demek istiyorsunuz madam? Gerçekten anlamıyorum.”
“Sizin savaşa katılmanızla İngiltere’nin güç bir duruma düştüğünü ve Belçika’nın da Almanların eline geçtiğini gören Rusya savaştan çekilme tehdidinde bulundu. Rusya çekilmiş olsaydı Almanya bütün gücünü batı cephesine yığarak Fransa’nın direncini kırabilecekti. Rusya, savaştan çekilmemek için İstanbul’u istedi İngilizlerden. İngilizler o anda bu isteği kabul etmek zorundaydılar ve ettiler. İstanbul’u ele geçirdikleri takdirde Ruslara vermeyi garanti ettiler. ‘Ele geçirdikleri takdirde’ sözüne dikkat ederseniz? Hepsi bu işte” (2)
“Pekiyi, pekiyi, ama İngiltere Çanakkale savaşlarında 285.000 asker kaybetti. Bunları bir hiç uğruna mı kaybetti demek istiyorsunuz?”
“İstanbul gerçekten Rusların eline geçmiş olsaydı İngiltere’nin on ya da yirmi yıl içinde mutlaka Rusya ile savaşması gerekecek ve kayıpları söylemiş olduğunuz sayının belki de on katı kadar fazla olacaktı.”
“Bu görüşlerinizi nasıl ispat edersiniz?”
“Yalnızca şunu söyleyebilirim. İngiltere başaramayacağı hiçbir işe girişmez. Çanakkale’de gerçekten başarmayı dilemediği için yenik düşmüştür.”
Konuşmanın devamında Cevdet Bey, yeğeninin Amerikan büyükelçiliğinde tanıştığı bir Amerikalı subayın, Demetre Vaka’nın bir İngiliz casusu olduğunu söylediğini ifade eder. Demetre bu iddiayı reddeder. Türkiye’de bir Amerikan mandasını değil, İngiliz mandasını tercih ettiğini söyler. Amerika buraya geldiği takdirde İngiltere ile çatışmasının kaçınılmaz olacağını, iki anglo-sakson devletinin çatışmasını istemediğini belirtir.
Abdullah Cevdet Demetre Vaka’ya, “Pekiyi, Yunanlıların savaşta yenilmesini ister miydiniz?” diye sorar. Demetre, “Aranızdaki savaşı sizin ya da onların kazanması hiçbir şeyi değiştirmeyecektir. Sonunda her ikiniz de büyük devletlerin isteklerine uymak zorundasınız.” diye cevap verir. Abdullah Cevdet öfkeyle “Hayır! Biz büyük devletlerin istediğini yapmayacağız. Unutmayınız ki şu anda kırbaç bizim elimizde. Bu kez onlar bizden çekiniyorlar. Özellikle sömürgelerinde yapacaklarımızdan korkuyorlar” diye tepki gösterir. Mülakatın ilk bölümü böylece sona erer.
Röportajın ikinci kısmında Cevdet Bey, Türkiye’nin Cihan Savaşı’na nasıl sürüklendiğini ve Çanakkale sonrasındaki dönemi anlatır.
“Çanakkale harekâtından hemen sonra buraya gelen Mustafa Kemal, Enver ve Talat ile görüşerek endişelerini bildirdi ve ayrı bir barış yapılmasının gereği üzerinde durdu. Güldüler ona ve Alman subaylarıyla takışmamasını söylediler. Almanlardan ve burada bir kısım halktan gördüğü sevgi ve yakınlık Enver’i tam anlamıyla bir ‘ne oldum delisi’ yapmıştı. Ancak Mustafa Kemal’in sözlerine kulak verenler de vardı. Almanlara karşı duyulan tepkiler her geçen gün artıyordu. Bütün yaptıklarını anlatmaya kalksam saatler sürer. Her şeyimiz Almanya’ya taşınıyordu o günlerde. Şekerimizi bile gönderiyorduk vagonlar dolusu. Almanya’ya gönderilen yiyecek maddeleri yüzünden burada, Türkiye’de kıtlık baş gösterdi. Genç Türklerin bazıları işte bu kıtlıktan yararlanarak milyonlar vurdular. Halen Avrupa’da ya da burada büyük konaklarda, lüks evlerde oturarak sefa sürenler işte bunlardır.
“Bu sıralarda vatanını kendi çıkarlarından üstün tutan bizler ise Mustafa Kemal’i tutuyor ve onun etrafında örgütleniyorduk. Planımız Enver ve Talat Paşa’yı ele geçirmek, gerekirse öldürmek ve böylece savaştan sıyrılmaktı. Yakup Cemil’i bu amaçla görevlendirmiştik. Yakup Cemil ihanete uğrayarak öldürüldü ve görevini başaramadı. Fakat Mustafa Kemal’den fazla şüphelenilmediği için biz örgütlenmemize devam ettik. (3)
“Rusya çöktüğü zaman biz Kemalistler –bu deyimi o zamandan kullanmaya başlamıştık- Almanya’dan kurtulmak için yeni çareler arıyorduk. Bu arada İngiltere’de bize yaklaşıyor ve General Towshend aracılığıyla yaptığı teklifte, Almanya’yı terk ettiğimiz anda elverişli barış şartları vaad ediyordu.” (4)
“Keşke ayrı bir barış yapabilseydiniz. O zaman Türkiye’yi kurtarmış olurdunuz. Hem siz bugünkü duruma düşmezdiniz hem de savaş kısalmış olurdu.”
“Demek Mustafa Kemal’in görüşlerini onaylıyorsunuz Madam?”
“Bu konuda evet. Pekiyi ama neden başarıya ulaşamadı?”
“Enver ve Talat halkı sürekli aldattıkları için. Ordu İngilizlere karşı kazanılan zaferin sarhoşluğu içindeydi. İnanmazsınız madam, Ordu bütün Balkan Yarımadası’nı yeniden ele geçirilebileceğine inandırılmıştı. Halk sorumsuzca tahrik edilerek gereksiz katliamlara yol açılmıştı. Siz batılıların dillerinden düşmeyen Ermeni kıyımı da böyle meydana gelmiştir işte. Biz yapılan vaatlerin tutulmayacağını ve halkın aldatılacağını biliyor, bu gidişi durdurmak için çaba harcıyorduk. Ancak Ordu onlardan yana olduğu sürece bir şey yapamıyorduk. Enver ve Talat’ı öldürmek istedik. Fakat çok iyi korunuyorlardı. Onların kurmuş olduğu terör rejimini düşünmek bile zor gelir size. Kendi görüşlerine karşı olanın derhal icabına bakılıyordu. Tutuklanan, sürülen, asılan Türklerin sayısı her geçen gün kabarıyordu. Bu arada Araplar, Suriyeliler, Rumlar da çeşitli nedenlerle aynı akibete uğruyorlardı. Mustafa Kemal’i kurtaran, bu seziş gücü ve onların görüşünü onaylar görünmeyi başarmasıdır.”
Abdullah Cevdet sözlerine, Bulgarların teslim olmasıyla bizim için her şeyin bitmiş olduğunu, Ordumuzun moral olarak çöktüğünü, kimsede direnme gücü kalmadığını, bizi Avrupa’dan atmalarını beklediğimizi anlatarak devam eder. Bu sırada bazıları ‘Ankara’, diğerleri Türkistan’a sürülmekten söz etmektedir. Anadolu’yu korumak yolundaki umutlar da, Paris görüşmelerine Sultan’ın kayınbiraderi olan Damat Ferit Paşa’nın gönderilmesiyle suya düşmüştür. Paris görüşmelerinde damat Ferit eşek yerine konulmuştur.
“Damat Ferit, Paris’te eşek yerine konmasına ses çıkartamazken Türkiye’deki tek vatansever, tek büyük deha Mustafa Kemal ülkedeki yılgınlık havasını dağıtmaya ve planlarını olgunlaştırmaya çalışıyordu. Mütarekeden hemen sonra Afganistan, Türkistan, İran, Suriye, Arabistan ve Mısır’a göndermiş olduğu özel temsilciler görevlerine başlamışlardı bile. Bu temsilciler gittikleri ülkelerin liderleriyle görüşerek Asya’nın Avrupa’ya karşı direnme gününün geldiğini belirtiyor ve onları ikna etme yönünde başarı kazanıyorlardı. Bu konuda bir anlaşmaya bile varılmıştı. Ayrıca Hindistan’ın bütün Müslüman kesimlerine de temsilciler göndermiş ve beklediğimiz sonucu almıştık. Beklenen an geldiğinde Müslüman Hindistan da kendi içinde kaynamaya başlayacaktı. Temsilcilerimizin başarı kazanamadığı tek ülke Japonya olmuştu. Japonya’ya Asya’nın liderliğini teklif ettiğimiz halde kabul etmedi. Ancak Japonlar da tarihte ilk defa olarak İstanbul’a diplomatik temsilci göndermeyi ve bize tavsiye yoluyla yardımcı olmayı kabul ettiler. (5)
“Asya’da bu desteği sağlamış olan Mustafa Kemal, Sultan ile görüşmek için Damat Ferit’in yurda dönmesini bekledi. Mustafa Kemal küçümsediği ve iğrendiği Sultan’ı kullanmak gerektiğine inanıyordu. Sultan’a ve Damat Ferit’e durumu anlatarak Türkiye’yi ancak Türklerin kurtarabileceğini ve aç gözlü Avrupa’dan yardım beklemenin yarar sağlamayacağını belirtti. Planlarının bir kısmını açıklayarak Paris’ten başarısızlıkla dönmüş olmanın ezikliği içindeki Damat Ferit’i kendi tarafına çekmeyi başardı. İş Sultan’ı ikna etmeye kalıyordu. Sultan bütün Genç Türkler’e karşı kesin bir güvensizlik duyuyor ve onlara verilecek her yetkinin kendi elinden çıkmış bir yetki olacağını düşünüyordu. O da Abülhamit gibi katı bir mutlâkiyetin en iyi yönetim biçimi olduğuna inanıyor ve ilk fırsatta yeniden böyle bir yönetim kurma özlemi içinde bulunuyordu. İtilaf Devletlerine de, şahsi hazinesine dokunulmayacağına ve Türkler bırakılacak bölgede istediği yönetim biçimini kurabileceğine dair teminat aldıktan sonra, boyun eğdiğini sanıyoruz.
“Mustafa Kemal bu zor işi başardı ve Damat Ferit’in de yardımıyla Sultan’ı ikna etti. Kendi geleceği için tek çıkar yolun Mustafa Kemal önderliğinde yol olduğuna inanan Mustafa Kemal’in önerdiği yol olduğuna inan Sultan, onun derhal Anadolu’ya geçerek göreve başlamasını uygun gördüğü gibi gizlice silah, cephane ve para yardımı yapmaktan da çekinmedi.
“Şans da bize yardım ediyordu. Mustafa Kemal’in Samsun’a vardığı günlerde Yunanlılar da İzmir’i işgal etmiş bulunuyorlardı. Böylelikle tüm köylüleri Yunan tehlikesine karşı uyarmak ve ayaklandırmak için bulunmaz bir fırsat geçmişti elimize. Köylülere, Yunan zaferi gerçekleştiğinde bütün topraklarını hatta canlarını ve namuslarını kaybedeceklerini söyleyerek onları saflarımıza çekiyorduk. Bu arada hiç beklemediğimiz halde İtalyanlardan yardım görmeye başladık. Bizimle gizlice görüşmelere giden İtalya, Sevr Antlaşması’nı kabul etmememizi, bizi bu yolda destekleyeceğini söylüyordu. Ayrıca gene İtalyanlardan öğrendiğimize göre, bir süre dayanarak direnç gösterdiğimiz takdirde Fransa’yı da kendi tarafımıza çekebilecektik. Bize silah ve cephane yardımında bulunan İtalyanlar, Fransa’nın henüz zayıf olduğumuz dönemde girişilecek bir Yunan saldırısına izin vermeyeceğini de kulağımıza fısıldadılar. Fransa, Yunanistan’ın ve dolayısıyla İngiltere’nin Akdeniz’de fazla güçlenmesini istemiyordu. (6)
“İtalyanların bu açıklamaları Mustafa Kemal’in önemli bir gerçeği kavramasına yetmişti. İtilaf Devletleri gerçek müttefikler benzemiyorlardı. Fransa ve İtalya güçlü İngiltere’den hem korkuyor hem de nefret ediyorlardı. Mustafa Kemal bu haberi ajanları vasıtasıyla bütün Asya’ya yaymakta gecikmedi. Fransa’yı da bir an önce kendi yanına çekebilmek amacıyla Suriye’ye gizli ajanlar göndererek tahriklere girişti. Onlar da zaten durumlarından memnun olmadıklarından işimiz kolaylaşıyordu. Fransızlara karşı saldırıya geçeceğimizi ve onların da Fransızları içeriden yıkarak bize yardımcı olmalarını istedik. Aynı zamanda Fransa’nın Suriye’deki ordusunun sömürge ordusu olduğunu ve anavatandan takviye almasının imkânsızlığını da Paris’teki ajanlarımızdan öğrenmiş bulunuyorduk.
“Kendimizi yeterince güçlü gördüğümüz anda kuvvetlerimizin bir kısmını Fransızların üzerine sürerek onları uğraştırmaya başladık. Bu arada Suriye’de iç isyan da başlamış bulunuyordu. Çabalarımızın sonucunu almakta gecikmedik ve kısa bir süre sonra Fransızların gizli görüşme teklifiyle karşılaştık. Fransa’nın, Britanya İmparatorluğu’nun dağılmasına yol açacak her türlü çözüm yolunu kabul etmeye hazır olduğu, bu görüşmelerde daha da açıkça ortaya çıkmıştı. Yakın Doğu’da önemli bir görevde bulunan bir Fransız yetkilisi bu duygularını şu kelimelerle dile getirmişti: ‘Britanya İmparatorluğu kolları bütün diğer devletlerin boğazına sarılmış olan bir ahtapottur ve mutlaka ezilmesi gerekmektedir.’ (7)
“Mustafa Kemal, İstanbul’daki Kemalistlerden, Amerikalıların da İngilizlere karşı büyük bir sempati duymadığını ve özellikle Amerikalı işadamlarının İngiliz meslekdaşlarıyla anlaşamadığını öğrenmişti. Kısaca hiç kimse İngiltere’nin Mısır’da oynamış olduğu rolü İstanbul’da tekrarlamasını istemiyordu.
“Mustafa Kemal bütün devletlerin İngiltere’ye karşı olduklarına kanaat getirdikten sonra Lenin’e ve Troçki’ye yaklaşarak onları Avrupa’nın saldırısı konusunda görüşmelere davet etmeye karar verdi. Onlar da Asya’nın tümünü Avrupa’nın etkisinden kurtarmak amacı güttüklerinden çağrıyı olumlu karşıladılar ve bu konudaki iyi niyetlerini ispatlamak için Çarlık zamanında işgal edilmiş olan Afganistan ve İran topraklarını derhal iade ederek buralardaki Rusları geri çağırdılar. Lenin ve Troçki de Britanya imparatorluğu yaşadığı sürece Asya’nın tehlikede olduğu görüşüne katılıyorlardı. Onların görüşüne göre verilecek mücadelenin başlangıç noktası Britanya İmparatorluğu’nun yıkılması olmalıydı. Asya kıtası ancak bu yöntemle boynundaki ilmekten kurtulabilirdi. Onların şartlarını kabul ettik. Artık arkamızı ellibin kişilik bir Kızıl Kuvvete ve Bolşeviklere dayadığımızı biliyorduk..”(8)
Kemalist dostum birden ayağa fırladı. Vecd içindeydi adeta. “Avrupa’dan neden çekinmediğimizi anlıyor musunuz şimdi?” dedi. “Size geçen gün büyük devletlere boyun eğmek zorunda olmadığımız söylemiştim. Evet Avrupa’dan korkmuyoruz, çünkü Avrupa diye bir şey görmüyoruz karşımızda. Yalnızca herkesin nefretini toplamış bir Britanya İmparatorluğu var. Yunan Ordusu’nu İzmir’den denize döktüğümüz zaman Britanya İmparatorluğu’na ilk darbeyi indirmek şerefini de kazanmış olacağız.”
Notlar :
1. Yunanistan’da 4 Kasım 1920’de yapılan seçimlerde İngiliz dostu liberal görüşlü Başbakan Venizelos seçimleri kaybetmiş, 1917’de İtilaf Devletleri tarafından tahttan indirilen Kral Konstantin tahtına geri dönmüştü. İtilaf Devletleri Kral’ı resmen tanımadılar. Bu seçimden sonra, İngiltere ve Fransa Yunanistan’a verdikleri mali desteği kesip, yeni yardım taleplerini geri çevirdiler. İngiliz Ticaret Kurulu’nun 24 Mart 1921 tarihinde savaş malzemelerinin ihracına sınır getirmesiyle Yunanlılar silah ihtiyacını İngiltere’den karşılayamaz oldular. Buna ilaveten, 13 Mayıs 1921 tarihinde Müttefik Yüksek Komiserleri Türk-Yunan Savaşı’nda tarafsız olduklarını ilan ettiler. 10 Ağustos 1921 tarihinde Paris’te toplanan Yüksek Konsey, Türk-Yunan savaşı hakkında alınan tarafsızlık kararını katı bir şekilde uygulamaya, taraflar arasındaki çatışmalara müdahalede bulunmama, asker, silah veya borç ne olursa olsun yardım etmeme kararı aldılar.
2. Rus Dışişleri Bakanı Sergei Sazanov, 4 Mart 1915’te Londra ile Paris’e bir telgraf göndererek, Çar II. Nikola’nın İstanbul ile Boğazların -ve her iki yanındaki toprakların- Rusya’ya verilmesini istediğini iletir. Zira, Çanakkale Savaşı’nın başlarında İtilaf kuvvetlerinin başarı göstermesi Rusları paniğe sevk etmiştir. Çanakkale’de kazanılacak bir zafer İstanbul’un İngilizler’in eline geçmesi ve bir daha Ruslara bırakmaması demekti. İngiliz Dışişleri Bakanlığı’na göre, Rusya İstanbul konusunda tatmin edilmediği takdirde, Petrograd’daki İtilaf yanlısı bakanlık, Alman yanlıları tarafından zor durumda bırakılabilirdi.
İngiltere’deki liberal yönetimin liderleri Grey ve Asquith bu tavizin verilmesinden yanaydılar. Gladston politik geleneğinin mirasçıları olarak zaten Türk aleyhtarıydılar ve Ruslara sempatiyle bakıyorlardı. Öte yandan, Rusları İstanbul’dan uzak tutma politikası İngiltere bakımından artık hayati bir önem de taşımıyordu. Kıbrıs’ın ele geçirilmesiyle Hindistan yolu Fransız ve Ruslara karşı emniyet altına alınmıştı. Harp Bakanlığı’nın itirazlarına rağmen 12 Mart’ta İngiltere, 10 Nisan’da Fransa Rus teklifini kabul ettiğini bildirdi. Rus talebinden sonra İtilaf Devletleri Osmanlı Devleti’nin paylaşılması üzerine projeler geliştirmeye başladılar. (Bkz. Fromkin, David, Barışa Son Veren Barış, Epsilon Yayınları-2004, s. 110-114)
3 .Abdullah Cevdet röportajında, 1.Dünya Savaşı devam ettiği sırada, savaştan çekilme taraftarlarının Mustafa Kemal’in etrafında örgütlendiğini, Enver ve Talat Paşa’ya suikast düzenlemek suretiyle hükûmet darbesi yapmayı planladıklarını, suikastin deşifre olması üzerine bu teşebbüsten vazgeçip gizli örgütlenmeye devam ettiklerini söylemektedir. Operatör Dr. Emin Erkul hatıralarında (Milli Mücadele Hatıraları, Tefrika.24; 02 Mart 1954 tarihli Vakit Gazetesi), M.Kemal’in direktifiyle Birinci Millet Meclisi’nde “Selâmet-i Umumiye Komitesi” adıyla on dört kişiden müteşekkil “gizli bir zümre” kurduklarını, bu zümrenin Birinci Millet Meclisi’nin sonlarına kadar gerek Meclis’e ve gerekse Birinci Grub’a hâkim ve nâzım rolünü ifa ettiğini anlatmıştır. Bu grup kendi içinde kabul ettiği herhangi bir mevzuyu, muhalif veya müstenkif (çekimser) kalanlar olsa dahi, Meclis’te ekseriyeti temin ederek geçirmeyi başarıyordu. Ali Fuad Cebesoy “Siyasi Hatıralar Lozan’dan Cumhuriyet’e -2” (Temel Yayınları, İstanbul-2002) adıyla yayınlanan hatıratında, bu “zümre-i hafiye”nin Meclis müzakeratı sırasında salon kapılarını elleri tabancalarında olduğu halde tutarak Mecliste serbest münazara ve münakaşayı men ettiklerini anlatmaktadır.
Bu arada enterasan bir isim benzerliği de dikkat çekicidir. Hukuk mektebi öğrencileri tarafından, 7 Aralık 1907’de Selanik’te gizlice kurulan bir “Selamet-i Umumiye Kulübü” nün olduğu bilinmektedir. Selamet-i Umumiye Kulübü’nün üyeleri 6 Şubat 1909’da İbrahim Temo’nun birinci, Abdullah Cevdet’in ikinici reisi olduğu “Osmanlı Demokrat Fırkası (Fırka-i İbad)” adı altında bir araya gelip, İttihad ve Terakki muhalifi bir siyasi parti kurdular. Bu partinin esas yayın organları Selâmet-i Umûmiye ve Hâkimiyet-i Milliye gazeteleriydi. Hâkimiyet-i Milliye ismi, M.Kemal Ankara’ya geçtikten sonra, Heyet-i Temsiliye’nin resmi gazetesinin adı olarak seçilecek ve 10 Ocak 1920’de yayına geçecektir.
Birinci Meclis içindeki “gizli zümre” mensupları, Abdullah Cevdet’in röportajında bahsettiği örgüte mensup mudur, bilmiyoruz. Ancak, Birinci Meclis’in feshinden sonra Mustafa Kemal’in intihâbı ile (seçmesiyle) teşekkül eden İkinci Meclis’in, İçtihâd dergisinde 1913 yılında ilan etmiş olduğu programı harfiyen hayat geçirmek üzere faaliyet gösterdiğini biliyoruz.
Tekrar Yakup Cemil’in suikast teşebbüsüne dönecek olursak, Falih Rıfkı Atay Mustafa Kemal’den naklen hadiseyi şöyle anlatır:
“Mustafa Kemal henüz Diyarbakır’da iken İstanbul’da bir Yakup Cemil vakası çıktı idi. Yakup Cemil İttihatçı fedayilerdendir. O da inanmıştır ki harp kaybolmuştur. Tek kurtuluş yolu hükûmeti devirmek ve hele başkomutan vekilini ve Harbiye Nazırını yerinden atmaktır. Anlaştığı arkadaşlar da var. Yakup Cemil Irak’a komutası altında götürmek üzere bir gönüllü bölüğü hazırlamaktadır. Kabine toplu olduğu sırada bu kuvvetle Bab-ı âli’yi basıp hükûmeti devirmiye ve onun yerine bir barış hükûmeti getirmiye karar vermiştir. Başkomutan vekili ve Harbiye Nazırı adayları da Mustafa Kemal. İçlerinden biri komployu Enver Paşa’ya duyurur. O da Yakup Cemil ve arkadaşlarını tutturup hemen Divan-ı Harp’e verir. Yakup Cemil kurşuna dizilmiştir.
Mustafa Kemal bana hatıralarını anlattığı vakit demişti ki: “Yakup Cemil’in şahsından bahsetmek istemem. Onda bana karşı heyecanlı bir temayül (eğilim) uyanmıştı. Benim iş başına geçmekliğimi istemiştir. Bir gün Bursa’da ihtilâl arkadaşlarına:
– Büyük sandıklarımız ne kadar küçükmüş. Hepsini öldürmek lâzım. Bunu ben yapacağım.
Daha yumuşakları kendisine sorarlar:
– Öldürmek kolay, fakat vaziyeti düzeltecek kim?
– Mustafa Kemal! diyor.
– Bu zavallı, kendisini öldürme sanatına alıştıranlara karşı da bu sanatı kullanmakta bir mahzur (sakınca) görmiyerek eksik tedbirlerle harekete geçmiş. Yakın sandığı arkadaşları kendisini ele vermişler. Yakup Cemil tutulmuş ve asılmıştır. O vakit tümenlerimden birine komuta eden Ali Fuad’a (Cebesoy):
– Yakup Cemil asılmış. Sebebi de ben başkomutan vekili ve Harbiye Nazırı olmadıkça kurtuluş yoktur, demiş. Dediğini yapmış bile olsaydı ben İstanbul’a gittiğimde ilk iş olarak Yakup Cemil’i cezalandırırdım. Eğer ben o ve onun gibiler tarafından iktidara getirilecek bir adamsam, adam değilim!”
Ama adayları niçin Mustafa Kemal’di? Çünkü biliniyordu ki o daha başlangıçta harbe girilmesine karşı idi. Sonra da harpten çıkma çaresi aranması için fikirlerini hiç kimseden saklamamış, bir de hareket tasarlamıştır.” (Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, s. 99-100)
4. İngiliz Generali Charles Townshend ,12 general, 481 subay ve 13 bin 300 İngiliz askeri ile birlikte, 29 Nisan 1916’da Halil (Kut) Paşa komutasındaki Türk ordusuna teslim olmuştur. Esir General Townshend, 1916 Haziran’ında İstanbul’a getirilerek Heybeliada’ya yerleştirilir. Townshend, 1916 Ağustos’una doğru, İstanbul’a doluşan Alman subaylarına karşı şiddetli nefret besleyen Türk subayları olduğunu fark eder. Hatıralarında, ”İşte bu zamanlardaydı ki, ilk defa bu durumdan nasıl yararlanabileceğimi düşünmeye başladım. Birçok Türk subayı benimle gayet serbest görüşüyorlardı. Ben de yakında İstanbul’da bir ihtilal hareketi göreceğim ümidi uyanmaya başlamıştı. Böyle bir durumda büyük bir rol almaya karar vermiştim” (Townshend, Charles; Irak Seferi ve Esaret, s.631), cümleleriyle, Abdullah Cevdet’i haklı çıkarmaktadır. Söz ettiği karşı ihtilal hareketi büyük ihtimalle Yakup Cemil vakasıydı. Ve İngiliz generalinin bundan haberi vardı…
5. Abdullah Cevdet’in bahsettiği, Afganistan, Türkistan, İran, Suriye, Arabistan, Mısır, Hindistan ve diğer Asya memleketleriyle olan münasebet, Teşkilat-ı Mahsusa ajanları tarafından Enver ve Talat Paşaların koordinasyonunda yapılmıştır. Mustafa Kemal’in Anadolu’ya geçmeden önce böyle bir faaliyeti bulunmamaktadır.
Anadolu’ya geçtikten sonra, Talat Paşa’nın Mustafa Kemal’e yazdığı 22 Aralık 1919 tarihli mektup ile Mustafa Kemal Paşa’nın 29 Şubat 1920 tarihli cevabi mektubu, İttihatçılar ile Ankara arasında ortak düşmana karşı işbirliğinin mutabakat metni olarak ortaya çıkmıştır. Karşılıklı teati edilen bu mektuplarda, Avrupa’nın hür ve müstakil bir Türkiye’nin vücuduna mani olacağı, sulhun sınırlayacağı Türkiye’nin Avrupa’nın bu gayesine sed çekebilecek kuvvette bulunamayacağı değerlendirildikten sonra, bu kuvveti hariçte aramak ve yardımcı kuvvetler vücuda getirmek icap ettiği, bu kuvvetin birisinin Türk âleminde, ikincisinin de İslâm âleminde olduğu, bu iki muhitte kuvvetli bir teşkilat yapmak gerektiği hususunda mutabık kalınmış ve alan paylaşılmıştır. Irak ve Suriye’de teşkilat yapmak Ankara’ya bırakılırken, Türkistan, Afganistan, İran, Hindistan ve Kuzey Afrika’daki Müslüman ülkeleri teşkilatlandırmayı Teşkilat-ı Mahsusa’cılar (Yeni adıyla Umum Âlem-i İslâm İhtilâl Teşkilâtı) üstlenmiştir. (Geniş bilgi için bkz. Tavukcu,Sinan, Bilinmeyen Sivas İslam Kongresi Üzerine-II, http://www.haber10.com/makale/17580/)
6. İtalyanlar, Yunanlıların İzmir ve Batı Anadolu’yu işgaline ta başından karşıydı. Onlara göre, Sykes-Picot Antlaşmasını tanımaları karşılığında, St.Jean Maurienne Antlaşmasıyla Konya ve İzmir’in İtalya’ya bırakılmasına İngiltere ve Fransa söz vermişti. Halbuki İngiltere, 1.Dünya Savaşı’nda katkı sağlamamış olan Yunanistan’a İzmir’i işgal ettirmek suretiyle İtalya’nın hakkına tecavüz etmişti. Öte yandan Yunanlıların “Yunan Adaları” olarak tanımladıkları “On iki ada” ile yine Yunanlıların hak talep ettikleri “Kuzey Epir” İtalyanların işgali altındaydı. Dolayısıyla çıkarları çatışan İtalya’nın en büyük arzusu Yunanistan’ın Türkler tarafından yenilgiye uğratılmasıydı. Nitekim, İstiklal Harbi sırasında Roma, hem Ankara hem de ittihatçıların istihbarat ve dış dünyaya açıldıkları merkez haline gelmişti. Talat Paşa, M. Kemal’e göndermiş olduğu 22 Aralık 1919 tarihli mektubunda yurtdışı faaliyetlerinden bahsederken, “…Buradaki İtalyan delegesi vasıtasıyla İtalya Hariciye Nezareti müsteşarı Kont Sforza ve dolayısıyla İtalya hükûmetiyle her vakit temas edebiliyorum” diyordu. M. Kemal, Talat Paşa’ya göndermiş olduğu 20 Şubat 1920 tarihli mektubunda, “İstanbul’da İtalya mümessili-i siyasîliğinde bulunmuş olan (Sforza) ile benim de husûsi dostluğum vardır” diye cevap veriyordu.
7. Fransa ile İngiltere 15 Eylül 1919’da ikili bir antlaşma yaparak Ortadoğu’yu aralarında yeniden paylaşmışlardı. İngilizler, Sykes-Picot ile Fransa’ya verilmiş olan Kilis, Antep, Urfa ve Maraş’a ilave olarak Adana, Mersin, Kozan (Sis) ve Cebel-i Bereket (Osmaniye) sancaklarını kapsayan Kilikya’yı da Fransızlara verme karşılığında, petrol bölgesi Musul’a ele koydular. İngiltere’nin daha önce Fransa’ya söz verdiği Musul’u işgal ederek, âmiyane tabirle, Fransa’ya kazık atması Fransızları kızdırmıştı. Öte yandan, İngiltere’nin Doğu Akdeniz’i tamamen kontrol altına alması ve Yunanistan’ı kendi menfaatlerini korutmak için bu bölgeye jandarma yapmaya çalışması da Fransa’nın tepkisini çekiyordu.
Diğer yandan Fransa, kendisine bırakılan Güney Anadolu bölgesinde bir türlü askeri hâkimiyet tesis edemediği gibi, Türklerin yönlendirmesiyle çıkan direnişler sebebiyle, Suriye’yi de kontrolü altına alamamıştı. Türklerin Suriye’den elini çekmeleri karşılığında, 20 Ekim 1921 tarihinde TBMM Hükümeti ile Fransa arasında imzalanan Ankara Anlaşması ile Güney Anadolu’nun işgalden vazgeçtiler ve buraları terk ettiler. Fransızların Osmanlı Devleti üzerindeki tütün tekelini muhafaza etme, Düyun-Umumiye gibi Osmanlı kurumlarındaki parasal çıkarlarını muhafaza etme (Osmanlı Devleti’nin en büyük alacaklısı Fransa idi) endişeleri de iyi ilişkiler kurulmasında etkili olmuştu. Fransızlar işgal ettikleri yerlerden çekilirken bu yerlerdeki 10.089 adet tüfek, 1.505 sandık cephane ve 10 adet uçağı hediye adı altında Türk ordusuna bıraktılar. 10 Mayıs 1921’de itibaren, İstanbul’daki gizli milli teşkilatların Fransız bandıralı 80 adet vapurun 260 seferiyle Anadolu’ya büyük mikyasta silah ve cephane sevk etmelerinde yardımcı oldular. (Bkz. Tavukcu,Sinan, İstiklal Harbi’nde Silah Kaçakçılığı ve İngiliz, Fransız Yardımları-I, http://www.haber10.com/makale/26562/, İstiklal Harbi’nde Silah Kaçakçılığı ve İngiliz, Fransız Yardımları-II, http://www.haber10.com/makale/26630/)
9. 23 Nisan 1920’de Millet Meclisi açıldıktan sonra, Mustafa Kemal Lenin’e gönderdiği 26 Nisan 1920 tarihli bir mektupla, resmen Rusya’ya işbirliği teklifinde bulunmuştur. Bu mektupta, para ve silah yardımı karşılığında, Azerbaycan ve Gürcistan’ın Sovyetler tarafından işgal edilmesine rıza gösterileceği taahhüd edilmişti. Bu taahhüd, Enver Paşa ekibinin Berlin’de çıkardığı “Liva-ül İslam Dergisi”nde şiddetle protesto edildi. Kamuoyunda pek bilinmeyen bu mektup metni aşağıdaki gibidir:
1- Emperyalist Hükümetler aleyhine 26 Nisan 1920 harekatı ve bunların tahakküm ve esareti hakkında bulunan mazlum insanların kurtulması amacını güden Bolşevik Ruslarla işbirliği ve harekatı kabul ediyoruz.
2- Bolşevik kuvvetleri Gürcistan üzerine askeri harekat yapar veyahut takip edeceği siyaset ve göstereceği tesir ve nüfusla Gürcistan’ın da Bolşevik ittifakına dahil olmasını ve içlerindeki İngiliz kuvvetlerini çıkarmak üzere, bunlar aleyhine harekata başlamasını temin ederse Türkiye Hükümeti de emperyalist Ermeni Hükümeti üzerine askeri harekat icrasını ve Azerbaycan Hükümetini de Bolşevik devletler zümresine ithal etmeyi taahhüt eyler.
3- Evvela, milli topraklarımızı işgal altında bulunduran emperyalist kuvvetleri tart ve ileride emperyalizm aleyhine vuku bulacak müşterek mücadelemiz için dahili kuvvetlerimizi organize ettirmek üzere şimdilik ilk taksit olarak beş milyon altının ve kararlaştırılacak miktarda cephane vesaire harp vesaiti ve sıhhiye malzemesinin ve yalnız doğuda harekat icra edecek kuvvetler için erzakın Rus Sovyet Cumhuriyetince temini rica olunur.
Yüksek hürmetlerimin ve samimi duygularımın kabulünü rica eylerim.
T.B.M.M. Reisi
Mustafa Kemal
Bu mektuptan iki gün sonra, Kızıl Ordu 28 Nisan 1920’de Bakü’ye girmiş ve aynı gün Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Bu işgalden önce, Azerbaycan’da bulunan Enver Paşa’nın amcası Halil (Kut) Paşa’ya Kazım Karabekir şu şifreyi çekmiştir:
“Sizin, Enver ve Nuri Paşaların şimdi başta gelen vazifeleriniz, Sovyet idaresini Türk hududuna kadar ulaştırmak olmalıdır. Bu yolda yürünmesi lazımdır. Aksi takdirde hareket edilecek olursa, bu başkalarının işine yarayacaktır.” (Sorgun, M.Taylan, Kütûlamare Kahramanı Halil Paşa’nın Anıları, Bitmeyen Savaş, s.324). Halil Paşa hatıralarında, “Tabii bu acı talimatı kabul etmek benim için imkânsızdı. Sovyet hududunu Türkiye’ye kadar ulaştırmak açıkça Azerbaycan’ı Ruslara teslim etmek demek oluyordu. İstiklâli ve istikbali için emek sarfettiğimiz Azerbaycan’ı rengi ne olursa olsun, Rusların idaresi altında bırakmayı bir vatan parçası saydığım Azerbaycan’a ihanet sayardım. Bu benim ve öteki Türk paşalarının madden ve manen intiharından başka bir şey olamazdı, üstelik Anadolu’da istiklal için döğüşürken…”(Sorgun, M.Taylan, age, s.324).
Neticede Bakü, Ruslara teslim edilir.
Yararlanılan Kaynaklar:
Atay, Falih Rıfkı; Çankaya, Bateş A.Ş.-1984.
Cebesoy, Ali Fuad; Siyasi Hatıralar Lozan’dan Cumhuriyet’e -2, Temel Yayınları, İstanbul-2002.
Fromkin, David; Barışa Son Veren Barış, Epsilon Yayınları-2004.
Gündüz, Mustafa; Mustafa Kemal ve Erken Cumhuriyet Dönemi Eğitim ve Kültür Hayatına Abdullah Cevdet’in Etkileri, Turkish Studies, Volume 5/1 Winter 2010)
Kılıç, Doç. Dr. Selami; II. Meşrutiyet Devri Aydınlarının Atatürk Üzerindeki Etkileri,
http://www.tariharastirmalari.com/mesrutiyetdevri.html)
Kuran, Ercümend; Atatürkçülük Üzerine Denemeler, Ankara, 1981.
Sorgun, M.Taylan; Kütûlamare Kahramanı Halil Paşa’nın Anıları, Bitmeyen Savaş, 7 Gün Yayınları-1972.
Tekeli, İlhan-Selim İlkin; Kurtuluş Savaşında Talat Paşa ile Mustafa Kemal’in Mektuplaşması, Belleten C:XLIV Nisan 1980.
Townshend, Charles; Irak Seferi ve Esaret, Yeditepe Yayınları-2007.
Ulagay, Osman; Amerikan Basınında Türk Kurtuluş Savaşı, 1974.
kaynak: Stratejik Düşünce Enstitüsü, http://www.sde.org.tr/tr/kose-yazilari/1088/dr-abdullah-cevdetle-istiklal-harbi-uzerine-1922-yilinda-yapilan-ilginc-bir-mulakat.aspx’ den alınmıştır.