Bethan McKernan
Halep’in içinde: Esad’ın ayaklanmanın bedelini gösterme dersi olarak çürümeye terk ettiği şehir
The Guardian’ın son ziyaretinden bu yana geçen on yılın ardından, savaşın şehri parçaladığı açıkça görülüyor – ancak olumlu değişim işaretleri de var.
Halep’in kuzeyindeki Şeyh Maksud mahallesini şehrin geri kalanından ayıran terk edilmiş kontrol noktasındaki posterlerden Beşar Esad’ın yüzü sökülmüş. Artık geniş bulvarı hiçbir araç kullanmaya cesaret edemiyor çünkü yol hâlâ rejimle müttefik Kürt keskin nişancılar tarafından izleniyor. Kasım ayının sonunda İslamcı isyancı gruplar şehre eşi benzeri görülmemiş bir saldırı başlattığında, bu birlikler bombalanmış ve yanmış binaların labirentine çekildi. Bu saldırı, Esad hanedanlığının hızla çökmesine yol açan bir zincirleme reaksiyonu tetikledi.
Siviller hızla geçiyor; kimisi bebek arabasında küçük çocuklarıyla, kimisi de yol boyunca yemeklik gaz tüplerini yuvarlayarak ilerliyor. Hepsi gereksiz dikkat çekmemeye çalışıyor. Bir adam önceki gece burada vurularak öldürülmüştü; kurşun, penceresiz bir apartman bloğunun üst katından gelmişti. Üç hafta önce Halep, Hayat Tahrir el-Şam’ın (HTŞ) liderliğindeki Sünni Arap gruplar koalisyonunun eline geçti, ancak Şeyh Maksud’da konuşlanmış Kürt birlikleri, HTŞ geldiğinde teslim olmayı reddetti; teslim olurlarsa başlarına neler gelebileceğinden korkuyorlardı. Şimdi, Suriye’nin yeni ve kırılgan statükosunda bir şeylerin değişmesini bekliyor gibi görünüyorlar.
“Bizim girmemizde sorun yok ama başkaları için tehlikeli olur,” dedi 46 yaşındaki Kürt çoğunluklu mahalle sakini Ebu Hasan, eski şehirden evine dönerken. “Tekrar belirsiz zamanlarda yaşamaya döndük.”
Halep, Akdeniz limanı Antakya (bugünkü Türkiye’deki Antakya) ile Basra Körfezi’ne akan büyük Fırat arasındaki İpek Yolu üzerinde yer alan kozmopolit ve antik bir ticaret şehri, 8.000 yıllık tarihinde felaketlere ve yıkımlara tanıklık etti: depremler, salgınlar ve Arap, Türk, Pers ve Hristiyan krallıkları arasındaki binlerce yıllık savaşlar.
Ancak Guardian’ın dört yıl süren Halep savaşı sırasında Esad rejimi ile isyancı güçler arasındaki mücadelenin olduğu dönemdeki son ziyaretinden bu yana geçen on yıl içinde, Suriye’nin vahşi iç savaşının şehri parçaladığı, toplumsal dokuyu yırttığı ve kolayca onarılamayacak fiziksel yıkıma neden olduğu açıkça görülüyor. Burada en az 30.000 kişi öldü, yüz binlerce hayat mahvoldu ve yüzyıllara dayanan paha biçilemez insan mirası sonsuza dek yok edildi.
“Tekrar burada olduğuma inanamıyorum,” dedi 29 yaşındaki Khaled Khatib, savaş boyunca muhalefetin kontrolündeki bölgelerde Suriye ve Rus hava saldırılarında mahsur kalan insanları kurtaran Beyaz Miğferler sivil savunma servisi üyesi. 2016’da Halep’ten ayrıldığında, bir daha asla evine dönemeyeceğinden emindi.
2012 yazına gelindiğinde, Esad’ın barışçıl Arap Baharı protestolarını bastırmasının ardından muhalefet silahlı bir isyan başlatmıştı ve Özgür Suriye Ordusu’nun grupları, Suriye’nin en kalabalık şehri ve ekonomik kalbi olan Halep’in doğu yarısının kontrolünü ele geçirmişti.
Halep hızla dünyanın en tehlikeli yerlerinden biri haline geldi: Başlangıçta milliyetçi bir ayaklanma olarak başlayan hareket, cihatçı grupların sızmasıyla hem Suriye sınırları içinde hem de dışında sarsıcı etkiler yaratan ideolojik bir savaşa dönüştü. Vladimir Putin, 2015’te Esad’ın adına savaşa müdahale etti ve dengeyi değiştirdi; bu müdahale, doğu Halep’teki hastanelere ve Beyaz Miğfer kurtarma ekiplerine atılan varil bombalarına Rus hava gücünü ekledi.
Hükümet güçleri 2016 yazında doğu Halep’in son ikmal hattını kestiğinde, kuşatma daha da sıkılaştı ve rejim şehri adım adım geri aldı, kalan son sivilleri ve savaşçıları yıl sonuna kadar muhalefetin kontrolündeki kırsal bölgelere kaçmaya zorladı. Esad’ın şehri – kontrolü dışındaki son büyük kentsel merkezi – başarıyla yeniden ele geçirmesi, Arap Baharı’nın hayallerinin ölüm çanı olarak yaygın bir şekilde görüldü.
Bugün, şehrin doğu ve güneyindeki mahallelerin tamamı hâlâ enkaz halinde, sakinleri ise uzun zaman önce gitmiş. Yıkım, rejime karşı çıkmanın bedelini sessiz bir hatırlatma olarak bırakıldı. Beton ve demir yığınlarının altında gömülü olan cesetler asla çıkarılmadı; sadece birkaç daire hâlâ sağlam ve balkonlarda görülen çamaşırlar ve bitkiler, gri arasında tek renkli dokunuşlar.
Halep’in 13. yüzyıldan kalma kalesinin çevresindeki sokaklar ve batı tarafındaki bir zamanlar canlı olan ticaret merkezi o kadar kötü zarar görmemiş ama sessiz. Kapalı birçok dükkânın yıllardır kapalı olduğu açıkça görülüyor ve pek çok ev ve aracı çalıştıran yerel olarak rafine edilmiş dizel yakıtının neden olduğu kirlilik sokakları yağlı ve siyaha dönüştürmüş. Rejimin baskısı ve bazı isyancı grupların İslamcı dayatmalarını çektikten sonra, Guardian’ın görüştüğü kadınların neredeyse hiçbiri konuşmak ya da isimlerini vermek istemedi.
Yine de Esad’ın gitmesiyle birlikte, ülke çapındaki bir savaş alanının enkazı üzerinde yeni bir Suriye inşa edilebileceğine dair şaşırtıcı bir taze umut var. Şehrin her yerinde, muhalefet bayrağındaki üç kırmızı yıldız ve yeşil şerit okul çocukları tarafından taşınıyor, dükkân vitrinlerini ve araba kaputlarını süslüyor.
Halep’te gıda ve yakıt fiyatları, Kasım ayı sonunda gerçekleşen isyancı saldırısının hemen ardından fırladı, ancak şimdi Türkiye’den ve HTŞ’nin kalesi olan İdlib’den gelen malların ve ürünlerin piyasaları doldurmasıyla daha iyi bir seviyeye yerleşti. Satışa sunulan mandalinaların güçlü tatlı kokusu, çöplerin kokusunun üzerine yayılıyordu.
28 yaşındaki Başar Hakami, elma, kışlık narenciye ve yılın son narlarını satarken, şehirde şimdiden olumlu değişiklikler gördüğünü söyledi. “Fiyatlar çok daha iyi ve artık ekmek ya da yakıt kısıtlaması yok,” dedi. “İstediğinizi yapabilirsiniz.”
Halep, 2018’in sonunda İdlib eyaletinin yakın bölgelerini ve çevresindeki kırsal alanları diğer fraksiyonlardan kontrol altına alan bir İslamcı grup olan HTŞ’nin liderliğindeki sürpriz bir saldırının ilk hedefiydi. Dünya geri kalanıyla birlikte savaşın Esad tarafından kazanıldığını sessizce kabul etmiş olsa da HTŞ yıllarca bir karşı saldırı planladı ve rejimin güçsüzleşmiş birliklerini ve demoralize olmuş askerlerini niyetlerini küçümsemeye itti.
Esad’ın müttefikleri Rusya, İran ve Lübnanlı grup Hizbullah Ukrayna ve İsrail ile savaşlara saplanmışken, HTŞ fırsatı değerlendirdi. İki haftadan kısa bir süre sonra Esad ülkeyi terk etti ve Suriye muhalefet bayrağı başkent Şam üzerinde dalgalandı.
Suriye hükümet birlikleri hazırlıksız yakalandı ve hızla alt edildi; bazı birlikler kaçtı ve aceleyle toplanan takviye güçler koordine bir savunma sağlayamadı. Halep’in batı eteklerindeki Basel kavşağında bir hava saldırısı en az 15 sivili öldürdü; Esad’ın kardeşine ait bir heykelin bulunduğu yerin altındaki basamaklarda hâlâ kan ve işkence izleri görülebiliyor.
Bazı sakinler kaçtı, diğerleri ise kutlama yapmak için sokaklara döküldü; Esad ailesinin heykellerini devirdiler, her yerde bulunan rejim bayraklarını indirdiler ve 1970’te iktidarı ele geçirip 2000 yılında ölen Beşar ve babası Hafız’ın sayısız resmini grafitilerle süslediler. Neredeyse bir gecede, 50 yılı aşkın bir süredir süren acımasız bir polis devleti ve 13 yılı aşkın bir iç savaş sona erdi.
“ABD’de bir yeşil kartım var. İstediğim zaman ayrılabilirdim,” dedi Azaziyeh adlı Hristiyan mahallesindeki bir antikacı dükkânının 68 yaşındaki sahibi Joseph Fanoun. “Ama ayrılmadım, çünkü evimi ve şehrimi seviyorum ve bir gün özgür olacağımızı biliyordum.” Fanoun ve kapısının önündeki Noel Baba figürleri, Suriye muhalefeti atkılarıyla süslenmişti.
Herkes aynı derecede mutlu değil. 50 yaşındaki kahvaltı restoranı sahibi Mahmud Farash, 2013 yılında Esad’a karşı ayaklanmanın yabancı güçler tarafından finanse edilen ve yönlendirilen mezhepsel bir kâbusa dönüşmesinden korkarak ailesinin geleceği için Halep’ten Kahire’ye taşındı.
“Altı ay önce geri döndüm. Şimdi bunun doğru bir karar olup olmadığından emin değilim,” dedi, güneşli ama dondurucu bir sabah fatteh ve ful (nohut ve yoğurtlu kızarmış ekmek ve bakla) için gelen üç İslamcı savaşçıyı gergin bir şekilde izlerken. İçerideki bir kadına sürekli saçını örtmesini söylediler.
El-Maari’deki itfaiye istasyonuna Beyaz Miğferler sivil savunma servisi yerleşti ve rejimin paslanmaya terk ettiği kurtarma araçlarını ve itfaiye kamyonlarını temizleyip onarıyor. Ekibin birkaç üyesi savaş öncesinde itfaiyeci olarak bu istasyonda çalışmıştı; birkaç hafta öncesine kadar kimsenin hayal edemeyeceği koşullarda yeniden bir araya geldiler.
“Yapılacak çok iş var,” dedi ekibin en genç üyesi Khatib. “Halep sanki açık bir yara gibi hissediyorum. Ama bu fırsatı kaçırmamalıyız.”
* Bethan McKernan, Guardian’ın Kudüs muhabiridir.
Kaynak: https://www.theguardian.com/world/2024/dec/20/inside-aleppo-the-city-assad-left-to-rot
Çeviri: Yavuz Aslan
