Ömer Faruk Birpınar
Çocuğu olan erkeğe baba diyoruz. Orta Asya Türkçesinde de benzer şekilde kullanılıyor. Orta Türkçede kelime yaşlı erkek anlamında da kullanılmış.
Her dilde bebekçe olarak kabul edilen “ba” veya “pa” seslerinden türemiş. Çocuk dilindeki hece tekrarlarından geliyor. İngilizce, Fransızca, Almanca, İspanyolca, İtalyanca, Rusça, Latince, Yunanca ve daha pek çok dildeki papa kelimesi de aynı anlama geliyor. Dünyanın her yerinde babalar tıpkı analar gibi aslında bebeklerin dudaklarından dökülen en kolay seslerle anılıyor.
İngilizce papa genellikle babaya hitaben “babacığım” anlamında kullanılıyor. İngilizcede büyükbabaya da papa dendiğini görüyoruz. Latincede papa aynı zamanda yiyecek anlamına da geliyor. Tıpkı bazı dillerde anne anlamına gelen mama kelimesinin aynı zamanda yiyecek anlamı taşıması gibi bir durum söz konusu. Mesela İspanyolcada papa aynı zamanda patates, çok tatsız çorba anlamına da geliyor. Roma Katolik Kilisesi’nin başkanı anlamındaki papa kelimesini ise papaz/peder anlamındaki İtalyanca papa kelimesinden almışız.
Baba kelimesi birçok dilde ailenin diğer üyelerini de tanımlamak için kullanılmış. Kelimeyi büyükanne ve bebek anlamlarında kullanan diller var. İngilizcedeki baba kelimesi ise Türkçeden geçmiş. Baba anlamında kullanılan diller arasında Arnavutça, Arapça, Farsça, Çince ve Svahili gibi diller yer alıyor.
Baba kelimesi Batı Asya, Güney Asya ve Afrika kültürlerinde saygı göstergesi olarak da kullanılıyor. Sih guruları için isimlerinin önünde veya sonunda bir unvan olarak yer alıyor. Ayrıca Sünni liderler, Alevi din adamları ve bazı Sufi tarikatlarının başlarına da baba deniyor. Malezya’da Boğaz Yerleşimleri’nde doğan Çinlilere saygı göstergesi olarak baba deniyor. Hindistan’da erkek çocukları için de baba kelimesi benimsenmiş. Fransızcaya Lehçeden geçen baba kelimesi ise yaşlı kadın, köylü kadın anlamına geliyor. Kelime Slav dillerinde de yaşlı kadına karşılık geliyor. Hint İngilizcesinde ise yaşlı bir adama hitap ederken nazik bir ifade olarak baba kelimesi kullanılıyor. Hint İngilizcesinde erkek ruhani lidere de baba deniyor. Nepalcede inek anlamının yanı sıra korku, sıkıntı ve şaşkınlığı ifade etmek için de kullanılıyor.
Baba Türkçe, Japonca gibi çeşitli dillerde soyadı olarak da kullanılıyor. Birçok kişi için bir unvan, bir lakap da olmuş. Selçuklu Sultanlığına isyan eden Baba İshak’ı ve Cezayir Sultanı Baba Oruç’u (Oruç Reis) hatırlayalım.
Türkçede tarikatlarda tekke büyüğüne, silah kaçakçılığı, kara para aklama ve uyuşturucu madde ticareti gibi kirli ve gizli işler yapan çetenin başına, bir ülkeye veya bir topluluğa yararlı olmuş kişiye de baba diyoruz.
Babadan, dededen kalma mülke baba ocağı, baba evi, baba yurdu; öfkelenmeye, kabadayılık etmeye babalanmak, babaları tutmak; yaşlı bir adama yakışır şekilde olana babayani, üvey babaya, kayın babaya babalık; zorlayarak iş yaptırmayı ifade etmek içinse ha babam de babam (hababam) diyoruz.
Çocuklar bazen babalarından para isterken babiş, babişko demeyi ihmal etmiyor. İngilizcedeki karşılığı çift p ile pappa. Annişko, kardeşko ve ablişko gibi versiyonları da varmış. Tavsiye etmiyoruz.
HİNT-AVRUPA DİLİNE UZANAN BİR YOLCULUK: PEDER, FATHER, VATER
Peder babayı ifade ediyor. Bize Farsçadan geçmiş. Farsçada baba, ata, bir şeyin kurucusu, yaşlı erkeklere yönelik saygı unvanı anlamlarına geliyor. Farsçadan peder kelimesini almışız, biz de ata kelimesini Farsçaya vermişiz.
İngilizce father kelimesinin kökenleri derinlere gidiyor. Kelime Eski İngilizce fæder kökenli. Bir çocuğu doğuran, en yakın erkek ata anlamına geliyor. Ayrıca yüce varlık anlamına da geliyor. Proto Cermen dillerinden fader kökenli. Birçok dillerde benzer şekillerde kullanılıyor. Almanca vater, Hollandaca vader, Danca fader, Gotça fadar, Sanskritçe pitar, Eski Yunanca ve Latince pater kelimeleri de aynı kökten.
Bu kelime de çocukların kullandığı pa sesinden türetilmiş. Peder kelimesi gibi Hint-Avrupa kökenli pater kökünden geliyor. 15. yüzyılda kelimenin yaşlanıp –th ile yazılmaya başlanması Orta İngilizcede yaygın bir fonetik değişimi yansıtıyor. 1300’lerden itibaren father sadece aileyi değil, ruhani hayatı da yönetiyor. Bu yüzyılda kelime yaratıcı, mucit, yazar anlamında genişlemiş ve bir kilise unvanı haline gelmiş. 1550’lerden itibaren saygı göstergesi olarak yaşlı erkekler için kullanılmaya başlanmış.
İngilizce paternity (babalık), patern (model) ve patron (hami) kelimeleri de aynı kökten.
PEDERŞAHİ
Ataerkil, patriarşi anlamına gelen pederşahi kelimesi ise peder kelimesi ile şahlık anlamına gelen şahi kelimelerinin birleşmesinden oluşuyor. Bir yanda peder, yani bildiğimiz baba figürü, diğer yanda şah, yani mutlak hükümdar. İki kelimenin birleşimi erkek egemenliğinin taçlandığı düzeni tarif ederken tarih boyunca süregelen “baba bilir” anlayışını getiriyor. Bu mefhum 20. yüzyılın başlarında üretilmiş. Mader kelimesi için ise anne maddemize bakabilirsiniz.
DAD
İngilizce dad kelimesi ise papa, baba anlamında. Kelime 1500’lerde kaydedilmiş. Bu da çocukların konuşmasından türemiş. Dad neredeyse global bir kelime. Kelime o kadar yaygın ki Galceden İrlandacaya, Litvancadan Sanskritçeye kadar her dilde benzer bir versiyonu var. Yunancada ise gençlerin yaşlılara hitap etmek için kullandığı bir kelime.
ATA
Eski Türkçedeki ata kelimesi baba veya dede anlamına gelmekle kalmıyor, aynı zamanda bir dil evrimi olarak karşımıza çıkıyor. Çocukların at-ta sesiyle hayat bulan bu kelimenin tedavüle girmesiyle önceleri baba anlamında edebi dilde görülen kaŋ kelimesi tarihe karışmış. Demek ki çocuk dili edebi dilin yerini alacak kadar güçlü.
Selçuklularda ve daha sonraki Türk devletlerinde kullanılan atabek (atabey) unvanı da ata ve bek/bey kelimelerinin birleşiminden oluşuyor. Ataerkil kelimesi ise ata, erk ve –il ekinin birleşiminden oluşuyor.
VALİD
Valid kelimesini Arapçadan aldık. Doğurdu manasındaki velede fiilinden doğurtan, tevlid eden, meydana getiren erkek manasında fail hali valid olmuş.
Çocuk manasındaki velet/veled ve doğum manasındaki mevlid de aynı kökten geliyor. Aramicede yaleda, Akatçada valadu doğurmak, İbranicede ise yeled çocuk demek. Kelimenin dişi versiyonu olan valide için anne maddesine bakabilirsiniz. Valideyn kelimesi de ebeveyn anlamına geliyor.
EB, EBU, EBEVEYN
Arapça eb, ebu kelimesi bir erkeği baba olarak anmak için kullanılan fahri bir unvan olabiliyor. Erkek çocuğu olan bir erkeğe ebu şeklinde hitap etmek saygı ifadesi. Henüz çocuğu olmayan bir erkek bile babasının ismiyle ebu olarak anılabiliyor, bu onun gelecekte oğlunun olacağına işaret ediyor. Yani ebu unvanı bir erkeklik mührü. Çocuğunuz olmasa bile hiç mesele değil, çünkü sistem sizi baba olmaya bir adım daha yaklaştırıyor. Babasının adıyla anılan adam şimdiden gelecekteki erkek çocuğunun hayalini kuruyor.
Ama durun, bu kullanım kelimenin literal anlamının ötesine de geçiyor. Sadece insanlara babalık yapmakla kalmıyoruz, hayvanlara da babalık ediyoruz. Bir erkek hayvanlara karşı babacan tavırlarıyla tanımlanabiliyor. Mesela Ebu Hureyre kedilerin babası demek. Düşmanlar ise bu kelimeyi hakaret amacıyla kullanabiliyor. Mesela Ebu Cehil cahilliğin babası anlamına geliyor. Ayrıca bir erkek belli bir niteliğin sahibi olarak da anılabiliyor. Nesneler ve yerler de benzer şekilde adlandırılabiliyor. Mesela Büyük Gize Sfenksi’ne Ebul Havl, yani dehşetin babası deniyor. Ebul fulus (paranın babası) ise gizli bir hazine olduğu düşünülen yerler için kullanılan bir tabir. Anlaşılan, her şeyin bir babası var, yeter ki unvanı doğru seçelim.
Ebeveyn Arapça baba anlamındaki eb kökünün tesniye eki (eyn) almış hali. Proto Semitik eb kökünden geliyor. İbranice av ile aynı kökten. Osmanlıcada anası babası olmayana bila ebeveyn (ebeveynsiz) deniyor. Arapça bila- eki Türkçedeki –sız, -siz ekine karşılık geliyor. Bu iki heceyi de birbirinden ayırırsak bi- (ile), la (değil) anlamına geliyor. Mesela bila bedel, bedelsiz; bila faiz, faizsiz demek.
ÂDEM BABA
Adem baba İbrahimi dinlerde insanlığın babası, ilk insan, ilk peygamberi ifade eden bir tabirken zamanla anlam genişlemesiyle hapishanede çevresindeki mahkûmları haraca bağlayan kimseye de Âdem baba denmiş.
Baba adam ifadesi yaşlı olgun kimseler için kullanılırken devlete de bazen devlet baba diyoruz. İtimada şayan, hoşgörülü, olgun insanlara babacan derken gösterişsiz insanlara babayani demişiz. Yapı olarak çok güçlü, hiçbir şeyden korkmayan mert kimselere babayiğit derken bazı ailelerde çocuklar kendi babaları, gelinler de kayınpederleri için efendibaba ifadesini kullanıyor.
Bir zamanlar babalar kahramandı. Bilge ve sağlam duruşlarıyla hayatın zorluklarını omuzlayan efsanelerdi. Şimdi daha hafif bir çerçevede değerlendiriliyor.
Tabii bir çocuk baba dediğinde akla ilk gelen şey kelimenin kökeni değil, babanın yanındaki çikolata ya da oyuncak oluyor.
Etimolojisi ne olursa olsun baba çınar gibidir, meyvesi olmasa da gölgesi yeter.
