Christopher Klein
Altına hücumlardan gerilla savaşlarına kadar dinamitin çifte mirası hem inşa hem de yıkımdır.
1868 yılında, zayıf ve endişeli bir adam, içinde 9 kiloluk (20 pound) patlayıcı taşıyan bir bavulla bir İngiliz trenine bindi. İsveçli sanayici, yetkililer bavulundaki patlayıcı içeriği fark ederse hapse girme riskini göze almıştı, ancak amacı patlayıcısını infilak ettirmek değil, satmaktı. Yıllar süren deneylerin ardından Alfred Nobel, dünyayı devrim niteliğinde değiştirecek olan ve yeni patentini aldığı icadı –dinamiti– ticarileştirmeye hazırdı.
Nobel’in yeniliği, nitrogliserinin uçucu enerjisini kontrol altına alarak, yüzyıllardır dünyanın en güçlü patlayıcısı olan baruttan dev bir sıçramayı temsil ediyordu. Dinamit, güvenilir, taşınabilir ve bazı tahminlere göre baruttan on kat daha güçlüydü; bu da İkinci Sanayi Devrimi’nin fitilini ateşledi; inşaat mühendisliği, madencilik, savaş ve devrimci hareketleri kökten dönüştürdü. A Most Damnable Invention: Dynamite, Nitrates and the Making of the Modern World adlı kitabın yazarı Stephen R. Bown, “Bugün sanayi toplumunun bir parçası olarak doğal kabul ettiğimiz pek çok şey, dinamit olmadan mümkün olamazdı” diyor.
Nobel Nitrogliserini Ehlileştiriyor
1833 yılında İsveç’in Stockholm kentinde doğan Alfred Nobel, çocukluğunun bir bölümünü Rusya’nın St. Petersburg şehrinde geçirdi. Babası Immanuel Nobel, burada Rus ordusu için patlayıcı mühimmat ve deniz altı mayınları üretiyordu. Oğlunu şiire olan ilgisinden uzaklaştırıp aile işine yönlendirmek isteyen Immanuel, 17 yaşındaki Alfred’i Paris’e gönderdi. Alfred burada Théophile-Jules Pelouze’un laboratuvarında çalıştı ve 1847 yılında nitrogliserini icat eden İtalyan kimyager Ascanio Sobrero ile tanıştı.
Baruttan çok daha güçlü olmasına rağmen nitrogliserinin büyük bir dezavantajı vardı: Rastgele patlıyordu. Son derece kararsız olan bu sıvı, harekete ve ısıya aşırı derecede hassastı. Arnavut kaldırımlı bir sokakta bir atın en ufak hatalı adımı bile bir at arabasını havaya uçurabilirdi. Onlarca kazara patlamanın ardından bazı eyaletler ve ülkeler nitrogliserinin kullanımını ve taşınmasını yasakladı.
Bir test tüpünde nitrogliserin damlasının patlaması sonucu cam kıymıklarıyla ağır yaralanan Sobrero, kendi icadından büyük korku duyuyordu. “Nitrogliserin patlamalarında ölen tüm kurbanları ve neden olduğu korkunç yıkımı düşündüğümde –ki büyük olasılıkla bu yıkım gelecekte de sürecektir– bu maddenin mucidi olduğumu itiraf etmekten neredeyse utanıyorum,” diye yazmıştı.
Ancak Nobel, nitrogliserinin uçuculuğunu denetim altına alabilirse ticari potansiyelinin büyük olduğunu görmüştü. Uzun saatler boyunca çalışan Nobel, o denli tehlikeli deneyler yaptı ki laboratuvarı iki kez havaya uçtu. Bunlardan biri, 1864’te Stockholm’de meydana gelen ve en küçük kardeşi Emil’in de aralarında bulunduğu birkaç kişinin ölümüne yol açan patlamaydı. Bu olaydan sonra deneylerinin şehir sınırları dışına taşınması zorunlu hale geldi.
Ancak iki önemli keşif, Nobel’in nitrogliserini endüstriyel ölçekte üreten ilk kişi olmasını sağladı. Biri, fitille ateşlenen ve barutla doldurulmuş ahşap bir tıpa olan “patlatma kapsülü”nün geliştirilmesiydi; bu, kontrollü bir patlama sağlamıştı. Diğeri ise, fosilleşmiş alglerden oluşan ince bir kum olan kieselguhr maddesini nitrogliserine ekleyerek onu çubuk şeklinde kalıplanabilen ve sert kâğıtla kaplanabilen bir macuna dönüştürebileceğini keşfetmesiydi. 1867 yılında Nobel, Yunanca’da “güç” anlamına gelen dynamis kelimesinden türetilen “dinamit” için patent aldı. Bu yeni ürün, aynı zamanda “Nobel’in Güvenli Patlatma Tozu” adıyla da pazarlanıyordu.
Dinamit İkonik Projelerin Önünü Açtı
Dinamit, inşaat mühendisliğini anında dönüştürdü. Daha önce tehlikeli ve verimsiz olan barutla patlatma yöntemine bel bağlayan inşaat ekipleri, artık daha güvenli, taşınabilir ve çok daha güçlü bir alternatife sahipti. Barut yalnızca kayaların küçük bölümlerini patlatabiliyorken, dinamit çubukları patlamaların verimliliğini ciddi ölçüde artırdı. “Kayalara delikler açıp içine dinamit yerleştirebilirsiniz ve patlamayla dışarı doğru fırlatır. Bu sadece patlama gücünde büyük bir artış değil; aynı zamanda patlamanın yönünü değiştiriyor, artık dışa doğru patlıyor,” diyor Bown.
Nobel’in icadı hem zaman kazandırdı hem de hayat kurtardı. Dinamit sayesinde işçiler, zorlu jeolojik oluşumları ve engebeli arazileri aşarak Amerika’yı ve dünyayı birbirine bağlayan demiryollarını, kanalları, köprüleri, tünelleri ve otoyolları inşa edebildiler; bu da ticaret, göç ve küreselleşme üzerinde geniş kapsamlı etkiler yarattı. Dinamit, Panama Kanalı, Brooklyn Köprüsü, Londra Metrosu ve Hoover Barajı gibi mühendislik harikalarının inşa edilmesini mümkün kıldı.
Kazma ve küreklerini dinamitle değiştiren madenciler, daha az emekle daha fazla maden cevheri çıkardılar. Nobel’in patlayıcısını kullanan madenciler, kömür ile İkinci Sanayi Devrimi’ni besleyen bakır, kurşun ve demir gibi metalleri daha kolay şekilde çıkardılar. Ayrıca alçı ve kireç yataklarının patlatılabilmesi, beton ve çimentonun gelişimini hızlandırarak inşaat sektörünü köklü bir biçimde dönüştürdü.
Dinamitle Gelen Yıkım
Nobel, dinamiti inşaatı kolaylaştırmak amacıyla geliştirmiş olsa da, bu buluş kısa sürede bir yıkım aracına da dönüştü. Mucit, dinamitin savaşta silah olarak kullanılma potansiyelini anlamıştı; yine de, bir silah ne kadar yıkıcı olursa, bu yıkıcılığın caydırıcı etkisiyle kalıcı barış ihtimalinin o kadar artacağına inanıyordu. 1891 yılında, “Belki de fabrikalarım savaşı sona erdirecek… İki ordu bir saniyede birbirini yok edebildiği gün, tüm uygar milletler dehşetle geri çekilecek ve ordularını dağıtacaktır,” diye yorumlamıştı.
Ancak Nobel’in savaşları caydırma umudu kısa sürede suya düştü. Dinamitin piyasaya çıkmasından yalnızca üç yıl sonra, Fransa-Prusya Savaşı’nda her iki taraf da onu savaşta kullandı. Ardından 1871’deki Paris Komünü sırasında anarşistler, kamusal anıtları yıkmak için dinamite başvurdu.
Dinamit, tahkimatlı mevzilerin aşılmasını ve savunma hatlarının havaya uçurulmasını kolaylaştırdı. Sonraki savaşlarda, ordular savaş alanlarını, yolları, köprüleri, kanalları ve barajları –yani bu patlayıcının yapılmasını mümkün kıldığı altyapının bizzat kendisini– dinamitle yok ettiler. Nobel’in icadı, dinamitin mayınlarda, el bombalarında, torpidolarda ve top mermilerinde kullanılmasıyla savaşları çok daha ölümcül hale getirdi.
Ucuz, taşınması güvenli ve kullanımı kolay olması nedeniyle dinamit, aynı zamanda anarşistlerin, sabotajcıların ve devrimcilerin tercih ettiği bir silaha dönüştü. New York’taki sürgün hayatı sırasında, İrlandalı milliyetçi Jeremiah O’Donovan Rossa, Brooklyn’de bir “dinamit okulu” kurarak gönüllülere patlayıcıların hazırlanması ve kullanımı konusunda eğitim verdi. Aynı dönemde anarşist gazeteler, dinamit bombalarının nasıl yapılacağını anlatan yazılar yayımlıyordu. Bown, “Bu, kolay taşınabilen, küçük ölçekli, bir bavula sığabilecek ve muazzam hasar verebilecek bir madde,” diyor. “On iki varil kara barutu bir yere yuvarlayamazsınız; herkes fark eder. Oysa tetiklenmiş küçük bir patlama için tek ihtiyacınız olan bir bavuldur. Dinamit, savaş ve inşaat mühendisliğinde olduğu gibi terörizmi de kökten dönüştürdü.”
Ulus-devletlerle aynı ateş gücüne erişen bağımsız aktörler, 1880’li yıllarda siyasi şiddet için dinamit kullanımını artırdı. 1881 yılında, Rus Çarı II. Alexander, bir devrimcinin bomba atmasıyla suikasta uğradı.1886’da Chicago’daki Haymarket İsyanı sırasında, kimliği belirsiz bir kişi bir işçi mitinginde polis birliğine dinamit bombası attı; açılan ateş sonucunda en az sekiz kişi öldü. 1880’li yılların başında İrlandalı milliyetçiler, Londra Kulesi, Avam Kamarası ve Scotland Yard gibi hükümet ve sivil hedeflere dinamitli bombalı saldırılar düzenlediler.
‘Dinamit Kralı’ Nobel Ödüllerine Fon Sağladı
355 patente ve yaklaşık 100 patlayıcı ve mühimmat fabrikasına sahip olan Alfred Nobel, 1895 yılına gelindiğinde muazzam bir servetin sahibiydi. 1896’daki ölümünden bir yıl önce, “dinamit kralı” lakaplı Nobel, vasiyetini yeniden düzenledi ve servetinin büyük kısmını, fizik, kimya, tıp, edebiyat ve barış alanlarında “insanlığa en büyük faydayı sağlayan” kişilere yıllık ödüller verilmesi amacıyla bağışladı. (Ekonomi dalındaki Nobel Ödülü 1968 yılında eklenmiştir.)
Nobel, bu ödülleri oluşturmadaki motivasyonunu hiçbir zaman açıkça dile getirmemiştir. Ancak yaygın bir anlatıya göre, 1888 yılında gazeteler yanlışlıkla ölen kardeşi yerine onun öldüğünü yazınca, Nobel kendisi hakkında kaleme alınan ve onu “ölüm taciri” olarak niteleyen nahoş bir ölüm ilanını okumuştu. Bu ilan hiçbir zaman bulunamamış olsa da, Nobel’in yaşamının sonunda mirasını değiştirme ve savaş yoluyla elde ettiği kazançların bir kısmını bağışlama arzusu bu olayla tetiklenmiş olabilir. Bown’un ifadesiyle: “Patlayıcılardan kaynaklandığını düşündüğü ahlaki gri bölgeyi dengelemek için kendini hayırseverliğe adadı.”
*Christopher Klein, When the Irish Invaded Canada: The Incredible True Story of the Civil War Veterans Who Fought for Ireland’s Freedom ve Strong Boy: The Life and Times of John L. Sullivan da dahil olmak üzere dört kitabın yazarıdır. Yazıları The Boston Globe, The New York Times ve National Geographic Traveler gibi birçok yayında yer almıştır. Chris’i @historyauthor adresinden takip edebilirsiniz.
Kaynak: https://www.history.com/articles/dynamite-invention-nobel
