Güney Çin Denizi Meselesi Nedir?

Ülkeler yüzyıllardır Güney Çin Denizi’ndeki topraklar üzerinde çekişiyor, ancak son yıllarda gerginlik giderek arttı.

Özellikle Çin’in kara parçaları ve bunlara bitişik sular üzerindeki egemenlik iddialarını içeren kapsamlı talepleri, buralara ilişkin talepleri olan Vietnam, Filipinler, Tayvan, Malezya ve Brunei gibi rakip ülkeleri kızdırdı.

Bu ülkeler, Paracel ve Spratly adaları gibi denizdeki çeşitli bölgeler üzerinde hak iddia ediyor.

Çin, bölgeye ilişkin geniş taleplerini, ada inşaatları ve deniz devriyeleriyle destekliyor. ABD, toprak anlaşmazlıklarında taraf olmadığını söylüyor ancak “seyir özgürlüğü” operasyonları kapsamında tartışmalı adaların yakınlarına askeri gemi ve uçaklar gönderiyor.

Güney Çin Denizi’nde doğrudan iddiası olmayan Japonya da, Vietnam ve Filipinler gibi hak iddia eden ülkelere gemi ve askeri teçhizat sağlıyor.

Bu bölgenin bir çatışma noktası hâline geldiği ve bunun küresel ölçekte ciddi sonuçlara yol açabileceği hususunda endişe duyulmaktadır.

Ülkeler bu sularla neden ilgileniyor?

Güney Çin Denizi, önemli bir deniz taşımacılığı rotasıdır. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı’na göre, 2016 yılında küresel ticaretin, 3,37 trilyon dolarlık bir hacme tekabül eden %21’inden fazlası bu rotayı kullandı.

Burası ayrıca milyonlarca bölge insanının geçimini sağlayan zengin balıkçılık alanlarına ev sahipliği yapmaktadır. Dünyadaki balıkçı teknelerinin yarısından fazlası bu bölgede faaliyet göstermektedir.

Büyük ölçüde ıssız olan Paracel ve Spratly adalarının çevresinde doğal kaynak rezervleri bulunabileceği düşünülüyor. Bölge henüz ayrıntılı şekilde keşfedilmediği için tahminler, komşu bölgelerin maden zenginliğinden yola çıkılarak yapılmaktadır.

Dokuz çizgi hattı ve diğer iddialar

Çin, kendi adlandırmasıyla “dokuz çizgi hattı” ile sınırlanan bir alanda açık ara en büyük toprak parçasını talep etmektedir. Bu hat, Çin’in en güneydeki eyaleti Hainan’dan yüzlerce mil güneye ve doğuya uzanan dokuz çizgiden oluşur.

Çin, 1947 yılında iddialarını ayrıntılı olarak açıklayan bir harita yayınladı ve tarihin iddialarını desteklediğini ileri sürdü. Pekin, bölgeye ilişkin hakkının, Paracel ve Spratly ada zincirlerinin Çin ulusunun ayrılmaz parçaları olarak kabul edildiği yüzyıllara dayandığını savundu.

Bu iddialar Tayvan’da da görülüyor.

Ancak eleştirmenler, Çin’in iddiasının tam olarak neyi kapsadığı konusunda net olmadığını, Çin haritalarında Güney Çin Denizi’nin neredeyse tamamını içine alan dokuz çizgi hattında herhangi bir koordinat bulunmadığını söylüyorlar.

Çin’in, bu hat içinde sadece kara parçalarını mı yoksa tüm deniz alanını mı talep ettiği de belirsizdir.

Vietnam, Çin’in tarihî anlatımına şiddetle karşı çıkıyor ve Çin’in 1940’lara kadar adalar üzerinde egemenlik iddiasında bulunmadığını belirtiyor. Vietnam, 17. yüzyıldan bu yana Paracel ve Spratly adalarını etkin biçimde yönettiğini ve bunu kanıtlayan belgeleri olduğunu söylüyor.

Bölgedeki bir diğer önemli hak sahibi Filipinler ise, Spratly Adaları’na olan coğrafi yakınlığını iddiasının temel dayanağı olarak gösteriyor.

Filipinler ve Çin ayrıca Scarborough Resifi (Çin’de Huangyan Adası olarak bilinir) üzerinde de hak iddia ediyor – bu ada Filipinler’e yaklaşık 100 mil, Çin’e ise 500 mil uzaklıktadır.

Malezya ve Brunei de, Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (UNCLOS) tarafından tanımlanan münhasır ekonomik bölgeleri içinde yer aldığını belirttikleri Güney Çin Denizi topraklarında hak iddia etmektedir.

Brunei, tartışmalı adalar üzerinde herhangi bir hak iddia etmese de Malezya, Spratly Adaları arasındaki birkaç küçük ada üzerinde hak talep etmektedir.

Ciddi Çatışmalar

Son on yıllarda yaşanan en ciddi sorunlar, Vietnam ile Çin arasında patlak verdi; ayrıca Filipinler ile Çin arasında da bazı gerginlikler yaşandı. Yaşanan bu gerginliklerden bazıları şunlardır:

• 1974’te Çinliler, Paracel Adaları’nı Vietnam’dan aldı ve 70’ten fazla Vietnamlı askeri öldürdü.
• 1988’de Spratly Adaları’nda iki taraf çatıştı; Vietnam yine ağır kayıp verdi ve yaklaşık 60 denizci hayatını kaybetti.
• 2012’nin başlarında Çin ile Filipinler arasında, Scarborough Resifi’nde birbirlerini ihlallerle suçladıkları uzun bir deniz gerginliği yaşandı.
• 2012’nin sonlarında, Çin donanmasının Vietnam’ın iki keşif operasyonunu sabote ettiğine dair doğrulanmamış iddialar, Vietnam sokaklarında büyük Çin karşıtı protestolara yol açtı.
• Ocak 2013’te Manila, Çin’in iddialarına itiraz etmek amacıyla, BM Deniz Hukuku Sözleşmesi kapsamında Çin’i, BM Uluslar arası Tahkime götüreceğini açıkladı.
• Mayıs 2014’te Çin’in Paracel Adaları yakınındaki sulara sondaj kulesi yerleştirmesi, Vietnam ve Çin gemileri arasında çok sayıda gemi çarpışmasına neden oldu.
• Haziran 2019’da Manila, bir Çin balıkçı teknesinin 22 kişilik mürettebatı olan bir Filipinli balıkçı teknesine çarptığını iddia etti. Filipinliler Vietnamlılar tarafından kurtarıldı.
• 2023’ün başlarında Filipinler, Çin gemilerinin Filipinli teknelere lazer ışınları tutarak mürettebatı geçici olarak kör ettiğini iddia etti. Ayrıca Çinlileri çok tehlikeli manevralar yapmakla ve Filipinlilerin rotasını kesmekle suçladılar.

Hollywood: Tartışmanın Ortasında

Hak iddia eden ülkeler, Güney Çin Denizi’ndeki tartışmalı toprak iddialarını gösteren filmleri yasaklamaktadır.

En son olarak, Vietnam Temmuz 2023’te vizyona girmesi planlanan Barbie filmini, dokuz çizgi hattını içeren bir haritayı göstermesi nedeniyle yasakladı. Filipinli senatörler de filmin bu haritayı içermesini eleştirdi. Bir milletvekiline göre filmde “dokuz çizgi hattının Çin’in hayal gücünün bir ürünü olduğu açıkça belirtilmelidir”.

Güney Koreli süper pop grubu Blackpink de Temmuz 2023’te Vietnam’da eleştirilere hedef oldu; çünkü konser organizatörünün internet sitesinde Çin’in dokuz çizgi hattını içeren bir harita yer aldı.

2019’da DreamWorks’un çocuklar için hazırladığı animasyon filmi “Abominable” da birkaç Güneydoğu Asya ülkesinin tepkisini çekti. Vietnam filmi yayından kaldırdı, Malezya haritayı gösteren sahneyi kesti, Filipinler ise DreamWorks’e boykot çağrısı yaptı. “Abominable”, ABD’li şirket ile Çin’in Pearl Studio yapım şirketi arasındaki ilk ortak yapımdı.

2018’de Vietnamlı sansürcüler, Crazy Rich Asians filminde, Pekin’in kontrolü altında gösterilen tartışmalı bölgeyi içeren bir dünya haritasının yer aldığı tasarımcı çantasının bir saniyelik görüntüsünü kesti.

Bu güne kadar bir çözüm arayışı oldu mu?

Çin, diğer taraflarla ikili müzakereleri tercih ediyor. Ancak birçok komşusu, Çin’in büyüklüğü ve nüfuzunun ona haksız bir avantaj sağladığını savunuyor.

Bazı ülkeler, Çin’in Güneydoğu Asya Uluslar Birliği (ASEAN) ile müzakere etmesi gerektiğini savunuyor. ASEAN; Tayland, Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur, Brunei, Laos, Vietnam, Myanmar ve Kamboçya’dan oluşan 10 üyeli bölgesel bir organizasyondur.

Ancak Çin buna karşı çıkıyor ve ASEAN da kendi içinde anlaşmazlığın nasıl çözüleceği konusunda bölünmüş durumda.

Filipinler ise uluslararası tahkime başvurdu. 2013’te, Çin’in iddialarına itiraz etmek üzere BM Deniz Hukuku Sözleşmesi kapsamında Çin’i bir tahkim mahkemesine götüreceğini duyurmuştu. Temmuz 2016’da mahkeme, Çin’in Filipinler’in egemenlik haklarını ihlal ettiğine karar vererek Filipinler’in lehine hüküm verdi.

Çin ise yargılamaya katılmadı ve kararı “temelsiz” olarak nitelendirerek bağlayıcı olmayacağını açıkladı.

Kaynak:  https://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-13748349